به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، قم را به شهر «هزار کتابخانه» می‌شناسند اما با توجه به آمار رسمی و اعلام شده ازسوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، استان قم در مجموع دارای ۲۳ کتابخانه روستایی و شهری است. تعداد ۹ کتابخانه در روستاها واقع شده و شهر قم تنها دارای ۱۳ کتابخانه نهادی است. البته این آمار را باید با کتابخانه‌های مشارکتی در نظر بگیریم. بر اساس آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، استان قم جزو آخرین استان‌ها‌ به لحاظ تعداد کتابخانه عمومی بوده و لازم است مسئولان اجرایی در استان توجه بیشتری به موضوع توسعه کتابخانه‌های عمومی این استان داشته باشند.
 
در این میان «کتابخانه عمومی الزهراء (س)» قم با دارا بودن 10 هزار جلد کتاب بزرگسال و بیش از ۲۵۰۰ جلد در بخش کودک و نوجوان در منطقه‌ای پرجمعیت و پرتراکم واقع شده که با توجه به بافت جمعیتی، مراجعه‌کنندگان آن اغلب از اقشار پایین‌دست جامعه بوده و بالتبع نیاز به محصولات و خدمات فرهنگی در آن، به‌مراتب بیشتر از مناطق دیگر است.
 
ساختمان اصلی این کتابخانه در پی مصوبات سفر مقام معظم رهبری به شهر قم در سال ۱۳۸۹ احداث شد و در سال ۱۳۹۵ در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی استان (به‌عنوان نهاد بهره‌بردار از پروژه) قرار گرفت. در دو طبقه از این ساختمان، کتابخانه عمومی الزهراء (س) واقع شده است که بر اساس تفاهم‌نامه‌ای حق انتفاع آن به مدت 10 سال به اداره‌کل کتابخانه‌های استان قم واگذار شده است، اما مدتی است زمزمه‌های مبنی بر تعطیلی این کتابخانه به گوش می‌رسد.
 
«مرتضی محمدی استانی‌» مدیر این کتابخانه عمومی در این خصوص به خبرنگار ایبنا گفت: کتابخانه عمومی الزهراء (س) به لحاظ منابع و برنامه‌های متنوع فرهنگی به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان و همچنین سالن مطالعه‌ مناسب، جزء کتابخانه‌های سطح اول و استاندارد استان است و این مسئله را علاوه بر آمار مراجعه روازنه، از میزان دنبال‌کننده‌های کتابخانه در صفحات مجازی نیز می‌توان دریافت.
 
وی که دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی دارد، تصریح کرد: این کتابخانه در حال حاضر بیش از ۳۴۰۰ عضو دارد. آمار امانت کتابخانه در سال ۹۷، ۲۴ هزار عنوان و در سال ۹۸، ۲۲ هزار کتاب بوده است. در سال ۹۹ به‌علت شرایط خاص کشور و تعطیلات چهار ماهه کتابخانه‌های عمومی، تنها در تابستان ۹۹، بیش از ۲۰۰۰ کتاب به امانت رفته است. اما در سال‌های ۹۸ و ۹۷، امانت کتاب در تابستان بالغ بر ۷۰۰۰ عنوان بوده است.

محمدی استانی ادامه داد: بخش کودک و نوجوان کتابخانه از فعالترین بخش‌ها در کتابخانه‌های استان قلمداد می‌شود. در سال ۹۸، روزانه در بخش کودک فعالیت‌های از قبیل قصه‌گویی، اجرای نمایشنامه، جمع‌خوانی، نشست کتابخوان، بازی‌های فکری، کارگاه‌های توانمندسازی، هنری و آموزشی توسط کتابداران برگزار شده است. شیفت بعد از ظهر کتابخانه در سال قبل، بسیار شلوغ و متراکم بود که نشان از توجه و اشتیاق اعضای کودک و نوجوان این منطقه نسبت به برنامه‌ها دارد.
 
مدیر کتابخانه عمومی الزهراء (س) اضافه کرد: تمامی آمار امانت و اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور در سامانه‌ای یکپارچه قابل رصد و مدیریت است و آمار فوق بر اساس داده‌های این سامانه است.
 
وی بیان کرد: بافت مسکونی منطقه‌ به‌گونه‌ای است که افراد برای مطالعه منابع درسی‌شان نیز سالن مطالعه کتابخانه را ترجیح می‌دهند. در ایام کرونا که مراجعه به کتابخانه‌ها محدود شده است، علی‌رغم ظرفیت نسبتا بالای سالن مطالعه (۱۲۰ نفر بخش آقایان و ۱۰۰ نفر بخش خواهران)، مجبوریم به‌علت رعایت پروتکل‌های بهداشتی سالن را شیفت‌بندی کنیم و عده‌ای را به‌علت تکمیل ظرفیت از ورودشان ممانعت کنیم. همچنین در این ایام که ورود اعضا به کتابخانه تا حدودی محدود و کم شده، فعالیت کتابداران کتابخانه در فضای مجازی بیشتر شده و از طریق این بستر به ارائه خدمات فرهنگی می‌پردازند که می‌تواند الگویی مناسب برای سایر دستگاه‌های فرهنگی و اجرایی کشور باشد.
 
تغییر مدیریت کتابخانه با وجود قرارداد حق انتقاع، وجاهت قانونی ندارد
مدیر کتابخانه عمومی الزهراء (س)، با تاکید بر جایگاه ممتاز کتابخانه در میان اهالی محل و قرارداد ۱۰ ساله حق‌ انتفاع، تصمیم مدیران جدید سازمان تبلیغات اسلامی بر تغییر کاربری این مجتمع را بدون در نظر گرفتن حقوق کتابخانه اشتباه توصیف کرد و یادآور شد: کتابخانه عمومی الزهراء (س) در دو طبقه از یک مجتمع که متعلق به سازمان تبلیغات اسلامی استان قم است، قرار دارد و ظاهراً در پی واگذاری کل این مجموعه به «مرکز ملی خانواده» مشکلاتی برای ادامه فعالیت کتابخانه پیش می‌آید.
 
محمدی استانی افزود: در جلسه‌ مشترکی که با مدیران سازمان تبلیغات اسلامی قم داشتیم، آنها در مقابل استناد ما به قرارداد ۱۰ ساله حق انتفاع، دلایلی ذکر می‌کنند که واقعاً عجیب است. یکی از دلایل دوستان این است که در قرارداد نام کتابخانه، عنوان «فاطمه‌ الزهراء» ذکر شده، درحالی‌که کتابخانه اکنون با عنوان «کتابخانه الزهراء (س)» فعالیت می‌کند این به معنای عدول از مفاد قرارداد و تشکیک در آن است. همچنین درخواست تغییر مدیریت کتابخانه با وجود قرارداد حق انتقاع به نظر فاقد وجاهت قانونی است. برخی از این موارد و عدم هماهنگی با اداره‌کل کتابخانه‌‌های عمومی و کتابخانه الزهراء (س) باعث تعطیلی چند روزه کتابخانه و همچنین بازگشایی از درب فرعی و سردرگمی مراجعان شده است.
 
مدیر این کتابخانه عمومی ادامه داد: دلیل دیگر دوستان مبنی بر تحویل و خلع ید و تنها نظارت کلی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی، مدیریت تخصصی‌تر کتابخانه از سوی سازمان تبلیغات عنوان شده است؛ درحالی‌که متولی اصلی اداره و مدیریت کتابخانه‌ها در کشور، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با داشتن هزاران نیروی متخصص است. ماحصل نگاه تخصصی به امور توسط مدیران هر مجموعه‌ای و به‌ویژه نهاد کتابخانه‌های عمومی، تبدیل‌ شدن کتابخانه‌ها به پایگاه‌های اجتماعی فعال است. در چند سال اخیر نیز نگاه به کتابخانه‌ها از یک سالن مطالعه یا قرائت‌خانه به کتابخانه‌ای پویا با بخش‌های تخصصی کودک، نوجوان، مرجع، نشریات و .... تغییر بنیادین کرده است. به عبارت دیگر، کتابخانه‌ها در حال تبدیل شدن به خانه سوم یا مکان سوم در بین عموم جامعه است.
  
این فعال حوزه کتاب و کتابخوانی بیان کرد: تعطیلی گاه و بی‌گاه کتابخانه‌های عمومی در استان قم مسبوق به سابقه است. چند سال قبل نیز کتابخانه عمومی ایثار که یکی از فعال‌ترین کتابخانه‌های عمومی کشور بود، توسط سازمان دیگری در استان به تعطیلی کشیده شد. شاید کمی تعجب برانگیز باشد، اما طبق آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی، فقیرترین استان کشور از لحاظ کتابخانه‌های عمومی، همین استان قم است که این مسئله به هیچ وجه زیبنده این شهر فرهنگی و ام‌القرای جهان اسلام نیست. انتظار داریم مسئولین استانی با همدلی، همکاری و هم‌افزایی با یکدیگر زیرساخت‌های فرهنگی استان را توسعه دهند.
 
وی در پایان سخنان خود گفت: این نکته را هم اضافه کنم که بر اساس مفاد قرارداد منعقد شده میان سازمان تبلیغات اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی، تمامی هزینه‌های پرسنل، متخصصین و مربیان بر عهده کتابخانه است و هزینه‌های تاسیسات و نگهداری ساختمان نیز به صورت مشترک پرداخت می‌شود.
  
صرف دایر کردن کتابخانه، رسالت نیست
برای روشن شدن ماجرا به اداره‌کل سازمان تبلیغات اسلامی قم رفتیم. «زاهدزاده» معاون اداری مالی این سازمان دراین‌باره به خبرنگار ایبنا گفت: یک نکته را صریح و دقیق به شما عرض کنم و آن این‌که اداره‌‌کل سازمان تبلیغات استان قم اراده‌ای بر تعطیلی «کتابخانه الزهراء (س)» ندارد اما اشکالاتی به نحوه اداره و عملکرد آن وارد است.

وی افزود: ما توقع داریم بخش‌های تخصصی آن‌جا راه‌اندازی شود. در بخش‌های تخصصی همچون خانواده که سلول بنیادین جامعه است، باید روی مباحثی مانند ازدیاد نسل، بانوان و ازدواج پایدار، کار شود و مخزن‌های تخصصی در آن‌جا شکل بگیرد. همچنین کار تخصصی در حوزه کودک و نوجوان از الزامات فعالیتی این کتابخانه است تا کودکان و نوجوانان بتوانند از این فضا استفاده و برای مطالعه به کتابخانه مراجعه کنند.
 
زاهدزاده اضافه کرد: درخواست ما این است که با توجه به وضعیت شیوع ویروس کرونا، خدمات متفاوت و متناسبی به اعضای کتابخانه داده شود و مثلاً کتاب به خانه مردم برود و در منازل توزیع شود. در این شرایط که مردم رو به افسردگی و ناراحتی و اضطراب هستند، هرکدام از ما باید اقدامی انجام دهیم. کتابخانه می‌تواند این مشکلات را با در اختیار قرار دادن کتاب به مردم رفع کند تا بخشی از اضطراب و نگرانی‌های مردم کاهش یابد و باعث بالا رفتن نشاط معنوی آنها شود.
 
معاون اداری مالی سازمان تبلیغات اسلامی قم یادآور شد: هم اکنون کتابخانه منفعل است و فعالیت چشمگیری ندارد. ما انتظار داریم که یک رویکرد تحولی در آن‌جا صورت گیرد و خدمات متناسب و متناظر با کتاب ارائه شود. به‌عنوان نمونه مسابقاتی طراحی شود و به شیوه‌ای عمل شود که میانگین سرانه مطالعه آن منطقه افزایش پیدا کند.

وی گفت: درحال حاضر این مکان در اختیار افرادی است که کار خاصی انجام نمی‌دهند. باید اتفاقی را رقم بزنند. صرف دایر کردن کتابخانه، رسالت نیست؛ وقتی رسالتی اتفاق می‌افتد که ما بتوانیم کتاب را به‌معنای واقعی به خانه‌های مردم ببریم.

این مقام مسئول تاکید کرد: ما کار مشترک را به‌عنوان یک برنامه جدید پیشنهاد داده‌ایم تا فرایندی یکپارچه و منظم شکل بگیرد و کتابخانه به پویایی برسد و از این حالتی که الان وجود دارد، بیرون بیاید. لذا تاکید می‌کنم ما به دنبال برچیده شدن و تعطیلی کتابخانه نیستیم، بلکه می‌خواهیم کتابخانه، متعالی، فاخر و روزآمد شود. اندیشه و تفکر در آن جریان پیدا کند تا مردم بتوانند از آن بهره‌مند شوند.

۱۰ سال حق انتفاع به اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان قم واگذار شده است
این اتفاقات را از نایب رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استان قم هم پیگیری کردیم. «عیسی زارعی» در این خصوص به خبرنگار ایبنا گفت: مدیران وقت سازمان تبلیغات اسلامی استان قم با توجه به هزینه‌های نگهداری ساختمان و ضرورت بهره‌برداریِ کتابخانه‌ای از آن، تصمیم به رایزنی با نهادهای علمی و اجرایی استان برای استفاده بهینه از این مجموعه گرفتند. انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استان قم، در این تصمیم‌گیری بسیار فعال ظاهر شد و پس از برگزاری جلسات هم‌اندیشی با دستگاه‌های فرهنگی استان، ازجمله آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری، مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم (مکتا) و اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان و نیز با مشورت جمعی از متخصصان و فعالان فرهنگی قم در نامه‌ای پیشنهادات اجرایی خود را به مدیر‌کل وقت سازمان ارائه کرد.
 
وی که خود فارغ‌التحصیل مقطع دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی است، ادامه داد: در نهایت در شهریورماه ۱۳۹۵ پیشنهاد واگذاری این ساختمان به نهاد کتابخانه‌های عمومی استان قم را طی نامه‌ای رسمی به سازمان تبلیغات اسلامی قم ارائه کرد. گرچه در آن زمان به‌لحاظ بحث‌هایی که بر سر تأسیس کتابخانه آموزشگاهی در میان نهادهای فرهنگی قم جاری بود، انجمن نیز تاکید داشت که دانش‌آموزان در اولویت خدمات‌دهی قرار گیرند.
 
نایب رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی استان قم تصریح کرد: به‌دنبال این جلسات و با حُسن‌ نیت و توافق مدیران وقت، نهایتاً در مردادماه ۱۳۹۶ قراردادی مابین سازمان تبلیغات اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، منعقد و دو طبقه از ساختمان مذکور به‌صورت حق‌ انتفاع برای ۱۰ سال به اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان قم واگذار شد.
 
متولی اداره کتابخانه‌های عمومی در سطح کشور، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است
در نهایت، ما به سراغ اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان قم به‌عنوان متولی کتابخانه‌های عمومی در استان رفتیم تا نظر آنها را هم در این مورد جویا شویم. «سجاد عمرانی» سرپرست کتابخانه‌های عمومی استان قم به خبرنگار ایبنا گفت: طبق قانون متولی اداره کتابخانه‌ها در سطح کشور نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است. بنابراین برنامه‌ریزی، رصد کتابخانه‌های در راستای فعال و غیرفعال بودن، برعهده ما قرار دارد و اینکه کدام کتابخانه فعال است یا کدام {فعال} نیست، به نهاد دیگری ارتباط ندارد.

وی بیان کرد: اینجا کتابخانه به مدت ۱۰ سال واگذار شده و قید نشده نظر سازمانی راجع به اداره این مجموعه مد نظر قرار داده شود و ما با توجه به مستندات خلاف این مدعا را اثبات می‌کنیم.
 
سرپرست کتابخانه‌های عمومی استان قم تصریح کرد: با اعتبار تخصیصی از محل سفر مقام معظم رهبری، ساختمانی احداث شده و قید شده است که یک طبقه به‌صورت کتابخانه فعالیت کند. آن‌ها نتوانستند اداره کنند لذا به کتابخانه‌های عمومی استان واگذار کردند.
 
عمرانی در پایان گفت: حجم زیادی از مردم به آن‌جا مراجعه می‌کنند و فعالیت‌های فرهنگی قابل قبولی از نظر ما صورت می‌گیرد. مجدد تاکید می‌کنم واگذاری، کاملاً قانونی و مستندات آن هم موجود است و این واگذاری قابل نقض نیست. ما به‌عنوان متولی امر کتابخانه‌ها از عملکرد این کتابخانه کاملاً راضی هستیم.