به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عتیق نیشابوری صد و اندی سال پس از ترجمه تفسیر طبری در همان راهی که آن علمای ماوراءالنهری هموار کرده بودند قدم برداشت. تامل عتیق بر جزئیات و شرح دقایق ماجرا در میان تفسیرهای کهن فقط با ترجمه تفسیر طبری قابل مقایسه است، با این تفاوت که روایت او بیش از آن که متکی به هر روایت و منبع مکتوبی باشد، متکی به خود اوست. قصه‌هایی که از زبان او می‌خوانیم از هر سرچشمه‌‌ای برآمده باشند بعد از عبور از صافی وجود اوست که به دست ما رسیده‌اند. قصه‌های آشنا و هزاران ساله‌ای که همه آنها را بارها و بارها خوانده‌ایم و شنیده‌ایم، اما همه با لحن و زبانی چنان گرم و گیرا و دل‌انگیز روایت شده‌اند که گویی برای اولین بار است که به گوشمان می‌خورند.

این تفسیر شامل ترجمه تمامی آیات و شأن نزول آنها و عمدتا بر روایات عبدالله بن عباس پسر عموی پیامبر اسلام (ص) بنا شده‌است. اهمیت این تفسیر از لحاظ نثر ساده و روان آن است و می‌توان گفت از بهترین نمونه‌های نثر فارسی قرن پنجم است.

در این اثر با قصه‌هایی روبه‌رو هستیم که گاهی از قول راویان و گاهی بدون ذکر روای نقل می‌شود و گاهی راوی ماجرا یکی از آدم‌های قصه است که دارد ماجرای خودش را تعریف می‌کند.

قصه‌های عتیق نیشابوری از درون او می‌جوشد و مال خود اوست. روایت او بیش از آنکه متکی به هر روایت و منبع مکتوبی باشد، متکی به خود اوست. تامل عتیق بر جزئیات و شرح دقایق ماجرا در میان تفسیرهای کهن فقط با ترجمه تفسیر طبری قابل مقایسه است. شباهت‌های فراوانی در شیوه‌ قصه‌گویی و نقل روایت‌های این دو تفسیر می‌بینیم، هر چند در مواردی هم تفاوت‌هایی در جزئیات ماجرا به چشم می‌خورد. 

تفسیر عتیق نیشابوری را برای اولین بار مهدی بیانی بود که معرفی کرد. او در سال 1317 در کتاب «نمونه‌ی سخن فارسی» که برگزیده‌ای بود از متون منثور قرن چهارم و پنجم هجری به این موضوع پرداخت. مهدی بیانی هفت سال بعد، در مقاله‌ای به نام «سرگذشتهشت قرن یک نسخه‌ی خطی قرآن و ترجمهو تفسیر فارسی آن» که در مجله «پیام نو» چاپ شد، خبر از نسخه کاملی از این متن داد که در موزه‌ی ایران باستان بود. متن کامل تفسیر عتیق شامل ترجمه آیات و تفسیر و قصه‌ها در سال 1338 به تصحیح مهدی بیانی و یحیا مهدوی بر اساس نسخه تربت شیخ جام در دو مجلد به چاپ رسید. 

جعفر مدرس صادقی در ابتدای این کتاب مقدمه‌ای 21 صفحه‌ای بر کتاب نوشته است و در آن کاتب اثر، تاریخچه آن و دلایل ویرایش خود بر اثر اشاره کرده است. او در انتهای این اثر واژه‌نامه، نامنامه و آیات را قرار داده است. 
 
عناوین 123 قصه این کتاب به ترتیب به شرح زیر است:
افتتاح، لا اله الا هو، ذکر آسمان و زمین، قصه آدم، عهد گرفتن بر فرزندانِ آدم، قصه آدم و حوا، قصه کشتن قابیل هابیل را، قصه وفات آدم، قصه ادریس، قصه نوح، قصه قوم هود، قصه بهشت شداد، قصه صالح، ابتدای حال ابراهیم، قصه ابراهیم با بُتان، قصه ابراهیم با آتش، رفتن نمرد به حرب خدای، قصه ابراهیم و ساره، قصه ابراهیم و هاجر، قصه ذبح اسماعیل، قصه مقام ابراهیم، زنده‌کردن مرغان، قصه قوم لوط، قصه یعقوب، قصه یوسف، قصه یوسف با برادران، به بندگی فروختن یوسف، خریدن عزیز مصر یوسف را، پیغام رسانیدن یوسف، حدیث یوسف و زلیخا، قصه وزارت یوسف، دیدار یوسف با زلیخا، دیدار یوسف با برادران، دیدار یوسف با یعقوب، قصه فرعون، قصه موسا، حدیث رفتن موسا به مدین، حدیث رفتن موسا به طور سینا، خواندن فرعون به حق، قصه هلاک‌شدن فرعون، قصه بنی‌اسرائیل و گاو، قصه موسا و قارون، قصه بلعام و عوج ابن عُنُق، قصه تیه، قصه مرگ موسا، قصه طالوت و جالوت، حدیث سلسله داوود، ذکر محنت داوود، فضل داوود بر دیگران، قصه تفهیم سلیمان، قصه سلیمان و داوود، قصه سلیمان با مرغان، قصه سلیمان با مور، قصه سلیمان و بلقیس، زوال ملک سلیمان، مهمان‌کردن خلق خدای، قصر جواهر و چشمه مس، قصه مرگ سلیمان، قصه لقمان حکیم، حدیث محنت ایوب، قصه یونس، قصه بُختُنَصَّر، قصه عُزَیر، قصه ذوالقرنین، قصه شمسون بین‌اسرائیلی، قصه بئرِ معطله، قصه سبا، قصه اصحاب رقیم، قصه اصحاب کهف، قصه الیاس، قصه زکریا و یحیی، قصه ولادت عیسا، قصه عیسا و مریم، قصه صعود عیسا، قصه حبیب نجار، قصه پولس، قصه برصیصای عابد، قصه هاروت و ماروت، قصه جرجیس، قصه اصحاب اخدود، قصه اصحاب فیل، قصه نور مصطفا، قصه عبدالله، مولد مصطفا، حدیث شرح صدر مصطفا، اول سوره‌ای که بر رسول آمد، اسلام آوردن گروهی از پریان، اسلام حمزه، قصه ابوجهل، با اسلام خواندن بنی‌هاشم، اسلام عُمر، قصه نجاشی، قصه معراج، استخاف‌کنندگان، قصه دارِ ندوه، قصه هجرت رسول، حدیث ایثار مسلمانان، قصه اسلام عبدالله سلام، قصه وفد نجران، قصه کسرا، قصه حرب بدر، قصه حرب احد، قصه حرب بنی‌نضیر، قصه احزاب و حرب خندق، قصه حرب بنی‌قریظه، قصه حدیبیه، قصه فتح خیبر، قصه اسلام وحشی، اسلام هزارتن از بنی‌امیه، قصه حاطب ابن ابی‌بلتعه، قصه فتح مکه، قصه حرب حنین، قصه حرب تبوک، قصه انصاری و ثقفی، قصه بهلول نبّاش، قصه وفات مصطفا، زنان رسول، فضل عایشه، فضل اهل بیت، قصه صدیق اکبر، قصه مسیلمه کذاب، قصه شادُروانِ کسرا، قصه دجال.

در مجموعه بازخوانی متون که به همت جعفر مدرس صادقی و نشر مرکز انجام شده است تا به امروز کتاب‌های «ترجمه تفسیر طبری»، «مقالات مولانا»،‌ «مقالات شمس»، «تاریخ سیستان»، «سیرت رسول الله»، «عجایب نامه»، «قصه‌های شیخ اشراق»، «تاریخ بیهقی»، «سیاست‌نامه»، «سفرهای ناصر خسرو» و کتاب «تفسیر عتیق نیشابوری» منتشر شده است. 

‌کتاب «تفسیر عتیق نیشابوری»  در ۴۷۴ صفحه، شمارگان 1600 نسخه و قیمت ۱۲۹ هزار تومان از سوی نشر مرکز منتشر شده است.