دلایل مطرح شدن چنین پرسش‌هایی برای پژوهشگران تنها یک گزاره است: «زمین در معرض آسیب جدی از سوی آلاینده‌هایی است که صنایع آسایش‌بخش برای آن ایجاد کرده است.»
صنایع علاوه بر رفع بسیاری از نیازهای بشر به دلیل تولید آلاینده‌های زیست‌محیطی، همواره تهدیدی برای محیط زیست محسوب می‌شوند؛ لذا برای داشتن زمینی برای زندگی باید صنایعی پاک‌تر طراحی کرد تا بتوان انتشار آلاینده‌ها را تا حد امکان به صفر رساند.
یکی از صنایعی که تأثیر عمیقی بر شرایط گرم شدن کره زمین داشته است، ساخت کاغذ و خمیر کاغذ بوده و رقابت کشورها برای به اختیار گرفتن انحصار آن قابل‌توجه است. درست صد و پنج سال بعد از میلاد مسیح در چنین روزی یعنی بیست و چهارم آذرماه، چینی‌ها نخستین مردمانی بودند که موفق به ساخت کاغذ در جهان شدند. خبرگزاری کتاب ایران به همین مناسبت در یک گزارش نگاهی به تأثیر صنعت کاغذسازی و خمیر کاغذ بر محیط زیست داشته است.
بدیهی است که برای ساخت کاغذ، تعداد زیادی از درختان قطع می‌شوند و به تناسب حذف درخت از سطح سیاره زمین، به دلیل نقشی که آن‌ها در متعادل ساختن دمای کره زمین دارند، این امر باعث می‌شود آن میزان دی‌اکسید کربنی که از سوی درختان در فرآیند فتوسنتز جذب می‌شد در اتمسفر باقی بماند و از سوی دیگر اکسیژن کمتری نیز در زمین تولید شود.
علاوه بر موارد بالا، روند تولید کاغذ در کارخانجات کاغذسازی به‌گونه‌ای است که این صنعت جزو 10 صنعت منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای است. حال اینکه آیا باید به الکترونیکی شدن نشر و کتاب برای حفظ محیط‌زیست بیشتر روی بیارویم یا خیر، موضوعی است که با فاطمه دلیر؛ نویسنده و پژوهشگر حوزه محیط‌زیست به گفت‌وگو پرداختیم.
دلیر در گفت‌وگو با ایبنا بیان کرد: «صنعت خمیر کاغذ و کاغذسازی از صنایع با مصرف انرژی بالا در دنیا است و مصرف‌کننده 6 درصد انرژی در بخش صنعت است. طبق آمار سال 2018 این صنعت به لحاظ مصرف انرژی در رتبه چهارم و به لحاظ میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز بین 10 صنعت با انتشار بالا قرار دارد.»
لازم به ذکر است، صنایع کاغذ و خمیر کاغذ شامل شرکت‌هایی است که با استفاده از چوب به عنوان ماده خام به تولید این نوع محصولات که بر پایه سلولز است، می‌پردازند.
دلیر، درباره اهمیت تولید کاغذ در جهان می‌گوید: «کاغذ ماده مهمی است که روزانه برای بسیاری از اهداف در سراسر جهان استفاده می‌شود. تولید جهانی کاغذ و مقوا در سال 2017 حدود 419.7 میلیون تن بوده است. بیش از نیمی از این تولید مربوط به کاغذ بسته‌بندی است که تقریبا تنها یک سوم آن مربوط به کاغذ گرافیکی بود. سه کشور بزرگ تولیدکننده کاغذ در جهان عبارتند از چین، ایالات متحده و ژاپن. این سه کشور بیش از نیمی از کل تولید کاغذ در جهان را تشکیل می‌دهند.»
این صنعت سال‌ها در انحصار ایالات متحده آمریکا قرار داشت تا اینکه در سال 2009 جمهوری خلق چین در تولید کاغذ و خمیر کاغذ پیشی گرفت. به نقل از بنیاد ایران‌شناسی؛ نخستین مردمی که کاغذ را ساختند، چینی‌ها بودند. چینی‌ها ابتدا نوشته‌های خود را روی تخته‌های نازک از خیزران و یا تکه‌هایی از پارچه‌هایی از جنس ابریشم می‌نوشتند و از ورقه‌های خیزران در چین کتاب تهیه می‌کردند؛ ولی انتقال این نوع کتاب از محلی به محل دیگر دشوار بود. این مسأله مردم چین را به فکر تهیه کاغذ انداخت. گمان می‌رود که کاغذ در قرن اول قبل از میلاد در چین تولید شده باشد.
در این راستا bio- based news در گزارشی آورده است که چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا و همچنین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده کاغذ، در تلاش است تا سیاست‌های کلان خود را برای هدایت بازیگران صنعت کاغذ تقویت کند. این کشور در دهه اخیر فعال‌ترین کشور در زمینه ایجاد ظرفیت‌های جدید در این صنعت بوده، اما به دلیل کمبود مواد اولیه، هم برای الیاف بکر و هم برای کاغذهای بازیافتی، وضعیت ناخوشایندی دارد. جالب است بدانید سومین کاربرد ارز خارجی در چین، واردات مواد اولیه برای صنعت کاغذ و خمیر کاغذ است.
به گفته دلیر، در سال 2018 چین بیش از 110 میلیون تن كاغذ و مقوا را به مصرف رسانده است؛ درحالی‌كه ایالات متحده حدود 70.6 میلیون تن از این محصولات را مصرف كرده است.
مفهوم ردپای کربن از آنجایی برای محیط زیست کره زمین اهمیت دارد که محاسبه آن از سوی صاحبان صنایع و سپس تعریف اقدامات بهبوددهنده در راستای کاهش آن، می‌تواند حجم زیادی از انتشار دی‌اکسید کربن و همچنین مصرف انرژی را کاهش دهد و قدمی در جهت کند کردن روند تغییرات اقلیم برداشته شود. دلیر در این‌باره می‌گوید: «ردپای کربن میزان انتشار به واحد تولید محصول است، بنابراین کاهش مصرف تنها منجر به کاهش ردپای کربن نمی‌شود. بلکه می‌بایست میزان انتشار کاهش پیدا کند و همچنین میزان تولید افزایش پیدا کند. در سال‌های اخیر، تقاضای برخی از اشکال کاغذ به ورود نشر الکترونیک (مانند مقالات گرافیکی و برخی از مقاله‌های تخصصی و کتاب) کاهش یافته است، اما برای برخی دیگر مانند بسته‌بندی و موارد مصرف بهداشتی افزایش یافته است. بنابراین مسأله مهم در مورد ردپای کربن صنعت خمیر کاغذ و کاغذ، کاهش مصرف کاغذ نیست.»
دلیر شکستن زنجیره تولید کاغذ و مصرف انرژی را راه‌حل اصلی برای کاهش انتشار کربن می‌داند. در واقع باید دو نیروی هم‌اندازه و موازی ولی خلاف جهت که منجر به تولید انرژی می‌شود را در این صنعت به‌کار گرفت. وی بیان کرد: «اثر آن ایجاد چرخش بدون ایجاد انتقال است. بررسی‌ها نشان می‌دهد حتی با افزایش تولید، تا سال 2050 صنعت خمیر کاغذ و کاغذ اروپا می‌تواند مصرف انرژی خود را 14 درصد و انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) را 62 درصد در مقایسه با سطح سال 2015 کاهش دهد.»
هوایی پاک‌تر با بازیافت‌های اصولی
این پژوهشگر با اشاره به دیگر راه‌های کاهش انتشار کربن که از سوی صنایع کاغذ شکل می‌گیرند، گفت: «بهره‌مندی از فناوری‌های نوپدید (مانند بازیابی گرما از خمیرمایه مکانیکی، گازرسانی لیکور سیاه یا لیگنوبوست) در کارخانه‌های موجود نیز می‌تواند باعث بهبود کارایی انرژی شود. همچنین جایگزین کردن سوخت از نفت یا زغال سنگ به گاز طبیعی و سوخت‌های زیستی و انرژی‌های تجدیدپذیر، راه دیگری برای کاهش چمشگیر تولید گازهای گلخانه‌ای در محصولات صنعت کاغذ و خمیر کاغذ ایجاد خواهد کرد. این کاهش‌ها می‌تواند با وجود رشد تخمینی کلی در حدود 7 درصد از سال 2015 تا 2050 اتفاق بیفتد. نکته قابل تأمل دیگر، مسأله بازیافت کاغذ است. بازیافت یک تن کاغذ اداری باعث صرفه‌جویی 4100 کیلووات ساعت انرژی، 9 بشکه نفت، 30 کیلوگرم انتشار آلاینده هوا، 3000 لیتر آب و 2.5 مترمکعب فضای محل دفن زباله می‌شود.»
آمارها و پژوهش‌های انجام شده در این‌باره حاکی از آن است که تولید کاغذ گرافیکی با تغییر در روند ساخت، می‌تواند نقش موثری در کاهش کربن منتشر شده به جو داشته باشند.
دلیر درباره روند استفاده از کاغذ در آینده نیز معتقد است: «با توجه به آنچه در مطبوعات می‌خوانید و یا در خیابان می‌شنوید، ممکن است که فکر کنید صنعت کاغذ و محصولات جنگلی در پی دیجیتالی شدن برخی نشریات و کتاب‌ها، به سرعت از بین می‌روند؛ گفتنی است سال 2015 تقاضای جهانی کاغذ گرافیکی برای اولین‌بار کاهش یافت و این کمبود تقاضا در آمریکای شمالی و اروپا در 5 سال گذشته حتی از بدبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها نیز بارزتر بوده است. اما در نهایت باید گفت، صنعت کاغذ و محصولات جنگلی به‌طور کلی در حال رشد است، البته با سرعت کمتری نسبت به قبل. زیرا سایر محصولات، خلأ موجود در بازار کاغذ گرافیکی را کاهش می‌دهند.»
صنعتی که هیچگاه ازبین نمی‌رود
دلیر بیان کرد: «به گزارش مکنزی و کمپانی‌های کاغذ بسته‌بندی در سراسر جهان همراه با کاغذهای محصولات بهداشتی در حال رشد است. اگرچه هنوز بازار آن نسبتا کوچک است، اما استفاده خمیر کاغذ برای کاربردهای نساجی نیز در حال رشد است و جستجوی گسترده برای کاربردهای جدید چوب و اجزای آن در آزمایشگاه‌ها و مراکز توسعه بی‌شمار در حال انجام است. صنعت کاغذ و محصولات جنگلی نه‌تنها از بین نمی‌رود، بلکه در حال تغییر و پیشرفت است. گفتنی است، صنعت کاغذ در حال گذراندن اساسی‌ترین تحولی است که طی دهه‌های زیادی دیده است. ولی نباید منتظر افول آن از دیدگاه محیط زیستی باشیم. چراکه اندیشیدن به کاهش مصرف کاغذ و افول این صنعت می‌تواند حتی منجر به کاهش اشتغال‌زایی شود.»
بنابراین حتما باید به دنبال روش‌های مبدعانه کاهش مصرف انرژی در این صنعت و استفاده از روش‌های ترسیب و ذخیره کربن بود.
نظر شما