به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، «درخت گیان» با زیرعنوان آیین‌های قوم آرمن نوشته محمد عارف از سوی انتشارات نائیری منتشر شد. آنچه در این پژوهش مهم به نظر می‌رسد، طرح چگونگی میراث ماندگار و سنجش آستانه مقاومت این قوم کهن در مقابل فجایع و رویدادهای فراموش‌نشدنی تاریخ است که از جمله رخدادهای آن‌ها می‌توان به پذیرش مسیحیت در آن قوم، به عنوان پیشتازترین کشور در جهان و تراژدی نسل‌کشی سال 1915 توسط عثمانی‌ها اشاره کرد و باور داشت که سرگذشت امروز ارمنیان غیر از سرنوشت نخستین قوم واردشده به فلات هایکاکان (ارمنستان) در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح نیست. بنابراین مردمانی آرام، شکیبا و کهنه زخم با قدمت چهارهزار ساله و باسابقه حیات و یکجانشینی را نمی‌توان معمولی پنداشت، در عین اینکه ورود و خروج فرهنگ، مدنیت، بایدها و نبایدهای سلیقه‌ای مهاجمین، سهمی سنگین در شکل‌گیری و تحولات فرهنگی آنان داشته است.

یافته‌ها نشان می‌دهد که بومیان فلات ایران و فلات ارمنستان در روزگاران قبل از میلاد مسیح از یک وحدت فرهنگی آشکار برخوردار بوده‌اند و مشخصا پیرنگ بنیادین ادبیات عامه دو قوم ایرانی ارمنی، مرتب در حال پوست‌انداختن و نوزایی فصلی قرار گرفته بوده است، کما اینکه تا امروز که بیش از هشتاد درصد از آداب، رسوم، باورها، خرافات، آیین‌ها، مناسک، مراسم، تمناها، اساطیر و نگرش‌های انسانی یکسانی را از خود به نمایش گذاشته‌اند.

باید به این نکته توجه کرد که شکل، ساخت، کارکرد و اندیشه‌های پنهان پشت تندیس‌ها، باورها، اساطیر، الهه‌ها و تبلور تمناهای موجود در فرهنگ عامه قوم آرمن، چیزی غیر از ارج‌گذاری به مظاهر طبیعت و اسطوره‌های کهن نیست. همچنان که اساطیری چون تیر، اورامازد، آناهید و میهر از نشانه‌های این گفتمان، درباره وحدت خاستگاهی اقوامی کهن مانند دو قوم ایرانی ارمنی در طول هزاره‌های تاریخ است.

گرامیداشت یا احترام به مظاهر طبیعت، از جمله آب، آتش، خاک و هوا همواره از عناصر تفکیک‌ناپذیر در زندگی معنوی و مادی ارمنیان به‌شمار می‌‌آید. این باورمندی نشان از خاستگاه‌هایی یکسان و مبتنی بر مذاهبی چون میترا، مزدک، زروان و زرتشت را به همراه دارد. علاوه بر این‌ها بیش از هزار و چهارصد واژه پارسی باستان در زبان ارمنیان رایج است که به تنهایی می‌تواند مصداق این‌ گمانه نزدیک به یقین باشد.




یافته‌ها حاکی از آن است که اندکی پس از عروج حضرت عیسی (ع) بیشتر آیین‌های نمایشی سنتی و غیرنمایشی سنتی ارمنیان به کوشش کشیشیان مسیحی به سرعت دگرگون شده، تن پوش خود را عوض می‌کنند و بومی مذهبی می‌شوند. آیین‌های نمایشی بومی «وارتاوار»، «درن دز»، «اوخت او ماداخ»، «زاخگازارت» و حتی «باریگنتان» از نمونه‌های بارز این طرز نگرش در رابطه با آداپتاسیون‌های مردمی برای تبدیل آیین‌های نمایشی سنتی به مذهبی محسوب می‌شود. بر همین اساس باید اذعان کرد که ریشه تمامی آیین‌های نمایشی بومی قوم آرمن، در گذاری پنج هزار ساله چونان آتش زیر خاکستر مانده و فقط پوسته آن تغییر کرده است. اگرچه امروز تعداد اسناد معتبر در رابطه با آیین‌های سنتی بومی ارمنیان از تعداد انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کند که آغازین‌ترین عامل این مساله را باید در شرایط سیاسی منطقه و بیشترخواهی اقوام و ملل مهاجم دانست و البته پایان‌بخش یا مسبب اصلی این دگردیسی توأم با محو آیین‌های باستانی را نیز باید حاکمیت نظام کمونیستی روسیه، به ویژه در دوران استیلای اتحاد جماهیر شوروی قلمداد کرد.

درآمدی بر انسان‌شناسی نمایشی قوم آرمن، مفاهیم اساسی، آیین‌های نمایشی و غیرنمایشی، ارمنستان در گذر زمان، آرمینایی‌ها، انسان‌شناسی آیینی قوم آرمن بر پایه تکنیک و محتوا، گفتگوهای ذهنی انسان با بوم، نقش دین در آیین‌های نمایشی بومی قوم آرمن، ریخت‌نگاری آیین‌های نمایشی بومی قوم آرمن با تکیه بر تاریخ کهن، باورها و اساطیر، هنرهای زیبا، قابلیت‌های نمایشی و... بخش‌های گوناگون کتاب را شامل می‌شود. سپس آیین‌های نمایشی بومی قوم آرمن تجزیه و تحلیل چهل و یک آیین نمایشی بومی انتخاب شده از میان یکصد آیین گردآوری شده ارمنی در جمهوری ارمنستان آمده است.

گارنی یکی از مکان‌های باستانی و تاریخی جمهوری ارمنستان به‌ شمار می‌آید که در سی کیلومتری مشرق ایروان قرار دارد و با داشتن بنایی شگفت و عظیم از زمان تیرداد پادشاه سلسله اشکانی در ارمنستان هر جهانگرد باستان شناس یا پژوهشگری را بی‌درنگ به یاد معماری مقبره کوروش دوم در منطقه پاساگارد ایران می ‌اندازد. هویان نوشته در امپراتوری هخامنشیان، ارمنیان دارای جایگاهی ویژه بودند و پس از پارس‌ها و مادها، سومین جایگاه را در نظام شاهنشاهی هخامنشیان داشتند.

یافته‌ها نشان می‌دهد که تاکنون اثری جامع و مکتوب که به دست یک مورخ ارمنی یا غیر ارمنی در زمینه آیین‌های نمایشی بومی قوم آرمن نوشته شده باشد، موجود نیست، بنابراین این پرسش مطرح می‌شود که آیا در کنار آثاری که مردم‌نگاران یا آرمن‌نگاران بومی درباره هنر ارمنیان نوشته‌اند که اغلب آن‌ها نیز در جای خود بسیار باارزش هستند، می‌توان اثر یا آثاری را یافت که منحصرا فرم و رنگ ارمنی داشته باشد و یا به طور ریشه‌ای توسط مردم‌شناسان یا قوم‌شناسان بومی یا غیربومی مورد بررسی عمیق قرار گرفته باشد؟


بیشه ژانیه اثر ویگو جوهانسن

مردم ایران با پیشینه‌ای بیش از 10 هزار سال شهرنشینی و مدنیت، دارای اقوامی گوناگون هستند که با زبان‌ها و فرهنگ‌های متنوع در کنار هم زندگی می‌کنند و همواره از لحاظ فرهنگی، دارای یک وحدت شگفت‌انگیز و عمیق هستند که همین وجه امتیاز، باعث تنوع بقا و تازگی آیین‌ها برای آنان شده است. جنوبی‌های ایران، شیفته دیدن آیین‌های نمایشی شمالی‌ها و غربی‌ها نیز عاشق باورهای شرقی‌های هم‌میهن خود هستند. چه بسا در بسیاری از روزهای شادی‌بخش یا سوگواره‌های مرسوم بومی، ملی یا مذهبی، که مردم اقصی نقاط ایران به صورتی یکپارچه به اتحاد فرهنگی جاویدانی، چون برگزاری مراسم عاشورا، عید فطر، عید قربان، سیزده بدر، نوروز، شب یلدا و دیگر آیین‌های مشترک بومی مذهبی خود مبادرت می‌ورزند.

رقص سماع فرقه قادریه دراویش کرد، «جشن مردگان»، یا «عیدما» مختص روستای غرب ایران (خرم‌آبادی‌ها)، «فتالی» میلاجردی‌ها «قاراایسکیورمه» و «دغل دغل» کمیجانی‌ها و فسی‌ها، «رقص زار» بندرعباسی‌ها، «یزله» قوم عرب، «رقص خنجر» قوم ترکمن، «رقص قوم بلوچ» بلوچستانی‌ها، «عروس گله» مردم تالش، «سده سوزی» در ده بلورد سیرجان و زرتشتی‌ها، «بو که بارانه» ارومیه‌ای‌ها، «میرنوروزی» فلات پیر ایران و صدها آیین نمایشی پنهان و آشکار دیگری که از سینه‌های کشاورزان و دامداران ایرانشهر و ساتراپ‌ نشین‌های عیلامی، مادی، پارتی، پارسی و آریایی‌ها گرفته تا آمدوشد آیین‌های چون «بَغ»، «مهر»، «میترا»، «مغ‌ها» و حضور دین اسلام، همه از نشانه‌های مدنیت و دانشی توده‌پسند، توأم با ادبیات ژرف مردمانی است که تحت عنوان «آیین‌های نمایشی بومی اقوام ایرانی» کمابیش در حال اجراست.

دکتر محمد عارف دانش‌آموخته آکادمی ملی علوم اتنوگرافی ارمنستان، دانشیار پایه بیست انسان‌شناسی نمایش، پژوهشگر برگزیده هنر دانشگاه‌های ایران، پژوهشگر برگزیده هنر دانشگاه آزاد اسلامی سراسر کشور، نامزد دریافت قلم طلایی سینمای بین‌المللی با فیلمنامه «روز تولد تو»، برنده جایزه دوم نمایشنامه‌نویسی اقتباسی ایران با نمایشنامه «مزار شریف»، عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی است.

«درخت گیان» با زیرعنوان آیین‌های قوم آرمن نوشته دکتر محمد عارف در 296 صفحه، شمارگان 1500 نسخه و بهای 60 هزار تومان از سوی انتشارات نائیری منتشر شد.