به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، با توجه به برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، ایبنا با اتکا به سنت نقد و گفت‌وگو، سلسه جلسات بررسی عملکرد و ارزیابی این رویداد را در ابعاد مختلف آن اعم از اجرایی، فنی، صنفی، حمایتی و رسانه‌ای، با حضور کارشناسان و اهالی صنعت نشر در محورهای مختلف، برپا می‌کند.
 
هفتمین نشست از سلسله نشست‌های ایبنا، ‌یکشنبه‌(10اسفند‌ماه) با عنوان «نمایشگاه مجازی در آینه رسانه‌ها» در اتاق گفت‌و‌گوی خبرگزاری کتاب ایران برگزار شد.
 
در این نشست حمید‌رضا مدقق، روزنامه‌نگار، منتقد سینما و مدرس علوم ارتباطات، امید‌علی مسعودی، عضو هیات ‌علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره و رئیس هیات‌مدیره انجمن ملی سواد رسانه‌ای ایران و رجبعلی سالاریان، مدیر روابط عمومی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران حضور داشتند.
 
پوشش رسانه‌ای نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، به‌عنوان نخستین تجربه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را چطور ارزیابی می‌کنید؟     
 
سالاریان: رسانه‌ها با تقویت جریان آگاهی‌بخشی، همراه مجری برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران بودند، که جای قدردانی دارد؛ همچنین تولید انواع محتوای خبری در قالب‌های مختلف، برای برگزاری دوره‌های آتی نمایشگاه مجازی راهگشا است. مردم با عملکرد و اطلاع‌رسانی قابل‌توجه رسانه‌ها در جریان فرآیند ثبت‌نام، خرید و یا دریافت بن قرار گرفتند. دیدگاه‌های مختلفی درباره نمایشگاه مجازی کتاب تهران در رسانه‌ها منتشر شد و با توجه به اینکه این شیوه به گفته برخی در دنیا، آسیا و یا خاورمیانه نخستین‌بار تجربه شد همراهی و کمک رسانه ضروری و البته این همراهی قابل‌توجه بود.
 
پیش از اعلام رسمی لغو سی‌و‌سومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران، با حضور نمایندگان برخی رسانه‌ها به‌ویژه خبرنگاران رسانه‌های مکتوب، جلسه هم‌اندیشی برای تولید و  انتشار دیدگاه‌ موافقان و مخالفان از فعالان فرهنگی، اهالی قلم و مدیران این حوزه برگزار شد. در مجموع از بین 300 مصاحبه با موضوع نمایشگاه مجازی، 51 دلیل موافقت و مخالفت مصاحبه‌شوندگان استخراج شد؛ دیدگاه‌‌های مجری برگزاری نمایشگاه مجازی نیز با  جمع‌بندی و به‌عنوان پایه فکری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران تعریف شد.

با انتشار خبر برگزاری نمایشگاه مجازی، بسیاری به‌عنوان مخالف به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند و به‌نظر می‌رسد، بی‌اطلاعی دلیل اصلی شکل‌گیری این رویکرد بود؛ صاحبان فروشگاه‌های آنلاین کتاب، پوشش سراسری اینترنت و دسترسی به فضای مجازی، آسیب نمایشگاه مجازی به کتاب‌فروشی‌ها و ابهام درباره ارسال بسته‌های کتاب به دست مشتری‌ها از‌جمله دلایل مخالفان بود؛ با جمع‌بندی و بررسی دیدگاه‌های مختلف و با نظر معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تمرکز بر مباحث فنی، برنامه‌ریزی برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران از 28 تیر‌ماه به‌طور رسمی اغاز و خبر برگزاری این نمایشگاه نیز 25 شهریور‌ماه اعلام شد. با توجه به اینکه نمایشگاه مجازی کتاب تهران نخستین تجربه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محسوب می‌شد، بی‌تردید رسانه‌ها به‌عنوان بازوی کمک‌‌کننده نقش قابل‌توجهی داشتند.
 

تجربه نمایشگاه مجازی کتاب تهران مستند‌نگاری شود

برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، برای اصحاب رسانه نیز نخستین تجربه محسوب می‌شود.  پیش‌تر در محل برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران چند‌صد خبرنگار برای انعکاس این رویداد حاضر بودند و قالب پوشش خبر‌ها از رسانه‌های مکتوب و تصویری حتی به شکل زنده وجود داشت که در این نمایشگاه مجازی بسیار متفاوت بود. وظیفه خبرنگار در مواجه با نقد‌هایی که ابراز شده و همچنین پوشش رسانه‌ای چگونه بود؟
 
مسعودی: در انعکاس خبر‌های نمایشگاه مجازی کتاب تهران شاهد «همگرایی رسانه‌ای» بودیم؛ به‌عبارت دیگر جریان برگزاری نمایشگاه به‌عنوان اقدام دولتی ابتدا در رسانه‌‌‌های دولتی شکل گرفت اما به مرور دامنه خبر‌ها به رسانه‌های دیگر و حتی فضای مجازی کشیده شد. پوشش رسانه‌ای نمایشگاه مجازی کتاب تهران به‌خوبی انجام شد، به‌ویژه باید از رسانه‌های منتقد تشکر کرد که با انتشار این دیدگاه‌ها، راهگشا بودند و نشان داد در برخی اقدامات باید تجدید نظر شود. عملکرد قابل توجه رسانه‌‌ها در پوشش رسانه‌‌ای نمایشگاه مجازی نشان‌دهنده عملکرد روابط عمومی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران در تهیج خبرنگاران برای توجه به نمایشگاه بود.
 
با توجه به اینکه بسیاری از رویداد‌های کتاب‌محور علاوه‌بر نمایشگاه کتاب، جشنواره کتاب و رسانه یا جشنواره جلال‌آل احمد، نخستین‌بار در قالب مجازی برگزار شد؛ بنابراین خبرنگاران به‌ویژه در حوزه مطبوعات نیز باید برای پوشش رسانه‌ای این رویداد‌ها خود را با تغییر شرایط هماهنگ کنند. در این جریان خبرگزاری‌‌ها و صداو‌سیما به‌ویژه رادیو بعد از تاکید مقام معظم رهبری درباره ضرورت پرداختن به کتاب، عملکرد خوبی داشتند و به نظر می‌رسد، نقدی به خبرنگاران در انعکاس خبر‌های نمایشگاه مجازی کتاب وجود ندارد.
 
نمایشگاه مجازی کتاب که از سر اجبار، ناشی از شیوع ویروس کرونا، به‌عنوان نخستین تجربه برگزار شد، اقدام دشوار و البته با وجود همه انتقادات و مخالفت‌ها، قابل توجه بود و باید تبریک گفت؛ برخی انتقادات را باید از سر ناآگاهی بدانیم چراکه مشارکت در نمایشگاه مجازی کتاب با ریسک همراه بود. هرچند انتقاداتی مطرح شد اما به مرور منتقدان به اهمیت قابل توجه برگزاری این نمایشگاه پی‌ بردند؛ بنابراین پیشنهاد می‌کنم، تجربه برگزاری این نمایشگاه که کمتر کشوری از آن برخوردار است، مستند‌نگاری شود. به‌نظر می‌رسد آثار نمایشگاه مجازی همچنان ادامه دارد البته می‌دانیم هر اقدام بزرگی خالی از اشکال نیست که با بررسی دقیق قابل حل است. این اقدام حتی از سوی رئیس قوه قضائیه مورد توجه قرار گرفت و حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران تشکر کردند.

 نمایشگاه مجازی نمونه موفقی بود هم برای کشور خودمان و کشور‌های دیگر. در حوزه خبر نیز تلاش قابل‌توجهی از سوی روابط عمومی نمایشگاه و رسانه‌های مختلف، انجام شد. یکی از نکات مهم که تحسین رئیس قوه قضائیه را نیز به همراه داشت، حفظ امنیت برگزاری نمایشگاه مجازی بود البته اشکالاتی وجود داشت که قابل رفع است.
 
رسانه‌ها در تهیه گزارش از نمایشگاه مجازی ضعیف عمل کردند

با مجازی شدن نمایشگاه کتاب، اهالی رسانه برای انعکاس خبر‌ها عنصر «مشاهده» را نداشتند، با توجه به این ویژگی، ارزیابی شما درباره فعالیت رسانه‌ها در 10 روز برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران چیست؟

مدقق: با انتشار خبر برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، در رسانه‌‌ها فضای دو قطبی ایجاد شد؛ به‌عبارت دیگر تعداد اندکی از رسانه‌ها موافق و در مقابل تعداد زیادی با برگزاری این نمایشگاه مخالف بودند؛ به‌ویژه خبرنگاران فعال در فضای مجازی، حتی شهروند خبرنگاران به انتشار آراء خود پرداختند که بازتاب بیشتری داشت.
  برآیند این دیدگاه‌ها، مخالفت با برگزاری نمایشگاه مجازی بود. همان‌طور که گفته شد، دلیل اصلی این مخالفت‌ها، نبود چشم‌‌انداز و ناآگاهی از چگونگی برگزاری، بین اهالی نشر و یا خبرنگاران بود؛ اما هرچه میزان اطلاع‌‌رسانی و گفت‌و‌گو با مسئولان برگزاری نمایشگاه از سوی روابط عمومی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و سایر رسانه‌ها افزایش پیدا کرد، بازتاب‌ها به چیستی نمایشگاه در جریان برگزاری، معطوف شد. با توجه به اینکه فضای میدانی در نمایشگاه مجازی وجود نداشت، به‌طور طبیعی گزارش میدانی، مشابه آنچه در مصلی و یا شهر آفتاب وجود داشت، از فهرست فعالیت رسانه‌ها خارج شد و تجربه نویی برای خبرنگاران محسوب می‌شود که باید به آن عادت کنند.

چه بخواهیم و چه نخواهیم واقعیت این است که دنیا به سمت فعالیت در قالب فضای مجازی حرکت می‌کند و رخداد‌های مختلف فرهنگی  و هنری و سایر حوزه‌های از‌جمله کسب‌وکار‌ها شکل مجازی پیدا می‌کند؛ یعنی همپوشانی رسانه‌ها و البته شیوع ویروس کرونا این جریان را تشدید کرد.
 
باید خودمان را با تغییرات و الزام‌های ایجاد شده هماهنگ کنیم. دل کندن از فروشگاه‌های کتاب، مطبوعات و یا کتاب کاغذی دشوار است؛ هرچند که این تغییرات سریع رخ نمی‌دهد اما فرآیند آن شکل گرفته است؛ بنابراین رسانه‌ها به تبع مردم و یا مردم به تبع رسانه‌ها، باید این تغییرات را بپذیرند و نمایشگاه مجازی کتاب تهران را باید گام مهمی در این مسیر دانست.

خبرنگاران در این شکل نمایشگاه، گزارش میدانی نخواهند داشت و باید راهی برای تهیه گزارش از رویداد مجازی پیدا کنند. با توجه به تجربه اندک اهالی رسانه، گزارش‌‌ها از نمایشگاه مجازی، حاوی مشاهده حداقلی خبرنگار و پر از نقل قول‌ها بود چراکه میدانی، برای مشاهده وجود نداشت و در نهایت آنچه منتشر می‌شد یا گزارش نبود و یا معیار‌های حداقلی گزارش، شامل مشاهده و نقل قول را داشت؛ حتی گزارش‌های میدانی در قاب تلویزیون نیز بسیار اندک بود و فقط یک گزارش تهیه و پخش شد؛ در‌حالی‌که تولید خبر، گفت‌و‌گو، مقاله یا یادداشت که دیدگاه‌های موافق و مخالف را تشریح کرد وضعیت مطلوبی را داشتند اما همان‌طور که گفتم در تولید گزارش با محور مواجه با نمایشگاه مجازی کتاب تهران ضعف داشتیم.
 
 
رادیو یکی از رسانه‌های فعال در پوشش خبر‌های نمایشگاه مجازی بود؛ درباره فعالیت تلویزیون و مطبوعات چه ارزیابی دارید؟    

 سالاریان: رایزنی‌ برای پوشش رسانه‌ای خبر‌های نمایشگاه مجازی کتاب در فواصل و سطوح مختلف مدیریتی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مجری برگزاری نمایشگاه با خبرنگاران و مسئولان صدا‌و‌‌سیما، برگزار شد. نمایشگاه مجازی کتاب هرچند با عنوان تهران همراه بود اما سراسری برگزار شد؛ بنابراین با  امور استان‌های وزاررت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین مدیران کل ارشاد استان‌ها در تعامل بودیم و در قالب نشست‌های وبیناری در جریان جزئیات برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب قرار گرفتند؛ علاوه‌براین با ابلاغیه وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون امور فرهنگی، حداکثر ظرفیت‌ استان‌ها از‌جمله رادیو و تلویزیون مراکز استان، مطبوعات و خبرگزاری‌ها برای نمایشگاه مجازی کتاب تامین شد؛ بنابراین سیما با انتشار زیر‌نویس‌ها در شبکه خبر، همراهی قابل‌توجهی با مجری نمایشگاه داشتند. یکی از مباحث قابل طرح میزان توجه برنامه‌های روزانه سیما به موضوع نمایشگاه مجازی در مقایسه با نمایشگاه فیزیکی بود؛ به‌عنوان مثال در زمان برگزاری نمایشگاه فیزیکی چند دقیقه از برنامه‌های روزانه به مقوله نمایشگاه کتاب اختصاص پیدا می‌کرد.
 
سیما درباره نمایشگاه مجازی بیشتر خبر محور بود تا برنامه‌ساز

به نظر می‌رسد مجازی شدن و حذف امکان تهیه گزارش‌های میدانی یکی از دلایل تغییر رویکرد تلویزیون در پوشش خبر‌های نمایشگاه مجازی بود؟
 
سالاریان: در جریان برگزاری نمایشگاه فیزیکی رویکرد اصلی سیما گفت‌و‌گو محور بود؛ گفت‌و‌گو با مسئولان نمایشگاه، ناشران و یا اهالی قلم، برنامه‌های رادیو علاوه‌بر برنامه‌های گفت‌و‌گو محور پوشش مستقیم هم داشتند؛ در‌حالی‌که تلویزیون بیشتر به انعکاس خبر برگزاری نمایشگاه توجه داشت نه برنامه‌سازی و توقع مجری برگزاری نمایشگاه بیش از این بود. روابط عمومی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با توجه به مجازی بدون نمایشگاه بسیاری از برنامه‌های مجازی نماشگاه را برای انتشار به رسانه‌های مختلف ارسال کردیم و در مجموع 331 محتوای خبری شامل گفت‌و‌گو با اهالی نشر، مدیران و یا فعالان فرهنگی تولید و 2769 بار در رسانه‌ها باز‌نشر شد. یکی از اقدامات در حوزه خبر ترغیب اهالی نشر برای تبلیغ نمایشگاه مجازی در فضای مجازی بود. یکی از وجوه تمایز نمایشگاه مجازی و فیزیکی تاثیر تبلیغ ناشران در فضای مجازی بود که بر میزان فروش آن‌ها تاثیر گذاشت. مطبوعات نیز همراهی قابل توجهی با مجری نمایشگاه داشتند هرچند تمایل به پوشش میدانی داشتند اما در انعکاس خبر‌ها همراه بودند.
 
دو بازوی اجرایی نمایشگاه، شرکت ملی پست و بانک صادرات نیز در تبلیغ  نمایشگاه همراه بودند؛ به‌عنوان مثال پوستر نمایشگاه، در 1720 باجه پست و شعب مختلف بانک صادرات نصب شد همچنین مسئولان بانک صادرات به مشتریان خود پیامک حاوی پیام مرتبط با نمایشگاه ارسال کردند؛ علاوه‌براین با توجه به تعامل وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دو پیامک یکی در روز نخست نمایشگاه و سه روز بعد از نمایشگاه برای انبوهی از مخاطبان ارسال شد. وزارت علوم تحقیقات و فناوری و حوزه‌‌‌های علمیه  بیش از 4 میلیون دانشجو پیامک ارسال شد همچنین هشت فیلم آموزشی برای ثبت‌نام، خرید، بسته‌بندی، ارسال و پست کتاب، ثبت‌نام بن خرید کتاب تولید و در فضای مجازی  منتشر شد؛ بنابراین تلاش شد تا حداکثر ظرفیت‌های رسانه‌ای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای این نمایشگاه استفاده شد.

شهرداری‌ها و سازمان زیباسازی در تهران وحتی سایر شهرستان‌ها، اتوبوس‌رانی، تاکسی‌رانی و مترو در تبلیغ نمایشگاه عملکرد قابل‌توجهی داشتند از بین 1732 ناشر حاضر در نمایشگاه بیش از 1000 ناشر که در فضای مجازی فعالیت دارند در حوزه تبلیغ نمایشگاه تلاش قابل‌توجهی داشتند نویسندگان و شاعران بزرگ نیز همراه بودند و قدردان آن‌ها هستیم و برای دریافت دیدگاه‌ها نیز آمادگی داریم تا در ادوار دیگر استفاده کنیم.   
 
نمایشگاه مجازی در تولید محتوای خبری تحول ایجاد کرد

با توجه به اینکه کرونا موجب شد سایبر ژورنالیسم به اهالی رسانه تحمیل کرده وضعیت روزنامه‌نگاری با این شرایط چیست؟ که مصداق آن نیز نمایشگاه مجازی کتاب تهران است؛ علاوه‌براین خبر‌های حوزه کتاب از صفحه مطبوعات چندان نیست اما در زمان برگزاری نمایشگاه این سهم افزایش پیدا کرد که به نظر می‌‌رسد به‌دلیل اختلال دو روز نخست سایت نمایشگاه بود و تیترهای منفی در صفحه نخست مشاهده شد که گویا مصداق خبر خوب خبر بد است.             
 
مسعودی: معمولا بیشتر محتوای رسانه‌ای به‌ویژه مطبوعات «خبر» است؛ در‌حالی‌‌که خبر‌‌ها با وجود شبکه‌های مجازی، خیلی زود به دست مردم می‌‌رسد و مطبوعات هنوز موفق به تغییر ژانر نشده‌‌اند. نتیجه پژوهش یک هفته آماری از یک فصل مطبوعات در سال جاری نشان می‌دهد، مصاحبه 12 تا 14 درصد، گزارش 6 تا 8 درصد، یادداشت 6 تا 7 درصد در مطبوعات سهم دارند.آمادگی دارم، مستند‌نگاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران را با هدف تهیه مانیفست و ارائه به دیگر کشور‌ها به‌عنوان تجربه جدید، در قالب پروژه دانشگاهی تقبل کنم.

نمایشگاه مجازی کتاب تحولی ایجاد کرد و مطبوعات صرفا به کپی محتوای خبرگزاری‌ها اکتفا نکردند که اتفاق قابل توجهی است و البته به پژوهش نیاز داریم تا براساس آمار به این تحول و تغییر مطبوعات بپردازیم. برگزاری ایده‌هایی مانند نمایشگاه مجازی به ایجاد تحول رسانه‌ها به‌ویژه مطبوعات ایجاد می‌کند. مواجه حزبی مطبوعات با برنامه‌ای مانند نمایشگاه کتاب تهران در دو قالب فیزیکی و مجازی مشکل آن‌ها محسوب می‌شود و به‌نظر می‌رسد آسیب آن کاهش مخاطب است و البته فرهنگ کتابخوانی نیز لطمه می‌بیند؛ علاو‌براین باید توجه داشته باشیم هر پدیده نویی مخالفانی دارد و پیشروان و برنده هستند که از این پدیده‌ها استقبال می‌کنند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد، خبرنگارانی که از نمایشگاه مجازی کتاب  استقبال کردند توانمندی قابل‌توجهی در تهیه گفت‌‌و‌گو به‌عنوان تکنیک مهم روزنامه‌نگاری داشتند با اختلال سایت نمایشگاه خبرنگاران به سراغ مسئولان رفتند و گفت‌وگو تهیه کردند که از دل همین گفت‌و‌گو‌ها خبرهای جدید تولید شد.
 
مدقق: درباره میزان تولید برنامه در سیما با موضوع نمایشگاه مجازی، یادآوری می‌کنم تلویزیون به جلوه‌های بصری نیاز دارد. در جریان برگزاری نمایشگاه فیزیکی، امکان تهیه نمای لانگ شات و یا نمای باز با محوریت جنب‌و‌جوش مخاطبان و ناشران وجود داشت اما با مجازی شدن، همه جلوه‌‌های تصویری از بین رفت؛ بنابراین برنامه‌سازی به حداقل رسید و قالب‌ها بیشتر خبر و گفت‌و‌گو بود.
 
نمایشگاه مجازی برای اصحاب رسانه درس‌های رسانه‌ای دارد
 
درباره نظریه نوآوری و پوشش رسانه‌ای نمایشگاه چه دیدگاهی دارید؟
       
مدقق: براساس نظر راجرز، انسان‌ها عموما در برابر نوآوری‌ها مقاومت می‌کنند و رسانه‌ها در اشاعه نوآوری نقش قابل‌توجهی دارند؛ به‌عبارت دیگر رسانه مقاوت را دستخوش تغییر می‌کند و به نظر می‌‌رسد رسانه‌ها درجریان انعکاس خبر‌های نمایشگاه، از نظریه اشاعه نوآوری کمتر استفاده  و تلاش کردند مجاری انتقال‌دهنده دیدگاه‌ها باشند؛ البته صرفا این نوع فعالیت بد نیست چراکه برخی رسانه‌ها خود را فقط مجرای انتقال مطالب روابط عمومی‌ها می‌دانند. مواجه حزبی رسانه‌ها نیز قابل درک است؛ اما رسانه‌ها وظیفه دیگری نیز دارند؛  اشاعه نوآوری و انعکاس‌دهنده دیدگاه‌های موافق و مخالف. 

رسانه روابط عمومی نیست؛ بلکه رسانه در اشاعه نوآوری و در وضعیت بهتر انتشار نظرات موافق و مخالف، براساس حفظ نگاه منصفانه نیز نقش دارد. نمایشگاه مجازی علاوه‌بر بحث فرهنگی، برای اصحاب رسانه درس‌های رسانه‌ای دارد؛ اینکه چطور به آن بپردازیم و یا شیوه‌‌های سنتی  پوشش خبری را متحول کنیم. به‌عنوان مثال پیگیری سوژه‌هایی مانند اینکه  تغییر جست‌‌و‌جوی کتاب، حضور ناشران شهرستانی، واکنش کتاب‌فروشی‌ها و حتی دلیل غیبت ناشران بزرگ کشور در این نمایشگاه قابل پیگیری است. هم این سوژه‌ها فرصت جدید برای پرداختن به حوزه کتاب است.