به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یکی از قواعد معروف فقهی که در ابواب مختلف به آن استناد می‌شود و آثار فراوانی را به دنبال دارد قاعده لاضرر است. اهمیت این قاعده به عنوان یکی از قواعد اساسی و بنیادین به حدی است که در بیشتر ابواب فقه اعم از عبادات و معاملات مورد استناد و استفاده قرار گرفته است و حتی از آن به اصول القانون یاد کرده‌اند.
اهمیت این قاعده به حدی است که بسیاری از فقها در تألیفات و تقریرات خود رساله مستقلی را به آن اختصاص داده‌اند. آيت الله حاج شیخ هادی نجفی در دوره دوم درس خارج اصول و در طی 46 جلسه در حوزه علمیه اصفهان، به این بحث پرداخته و آنچه در این رساله تدوین شده حاصل این دروس است. بحث قاعده لاضرر از جمله قواعد فقهیه ای است که مختص به یک باب از ابواب فقه نیست و از باب طهارت تا آخر باب دیات جاری می‌شود و به همین جهت شایسته است که به دقت مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
اهمیت و جایگاه قاعده لاضرر در استنباط احکام شرعی
شهید اول این قاعده را جزء قواعد پنج گانه‌ای ذکر کرده است که امکان دارد احکام شرعی به آنها باز گردد. ابی طاهر دباس از فقهاء حنفیه آن را جزء قواعد فقهیه‌ای ذکر می‌کند که همةه فقه حنفیه از آن استنباط می‌شود. قاضی حسین از فقهای مذهب شافعی آن را از قواعد چهارگانه یا پنجگانه ای می‌داند که تمام مذهب فقهی شافعی از آن استنباط می‌شود.
در مورد این پنج قاعده مذهب شافعی این ابیات را گفته‌اند: خمس مقررة قواعد مذهب/ للشافعی فکن بهن خبيرا/ ضرر لایزال وعادة قد حکّمت/ و كذا للمشقة تجلب التيسيرا/ والشك لاترفع به متیقنا/ والقصد أخيص إن أردت أجورا/ یعنی: پنج قاعده ای که مذهب شافعی از آن استنباط می‌شود نسبت به آن آگاه باش/ قاعده لاضرر و قاعده عادت که این قاعده چه اقتضا دارد و همچنین برای مشقت که جلب می‌کند آسانی را (قاعده تيسير)/ و متیقن، به شک رفع نمی‌شود (قاعده استصحاب) و قصد و نیت را خالص گردان تا مأجور باشی. (فعل را به چه قصدی انجام می‌دهد).
منصوص بودن قاعده لاضرر
این قاعده قاعده ای منصوص است؛ یعنی قاعده لاضرر در متون روایات شیعی و ستی با تعابیر مختلف ذکر شده است از جمله: «لاضرر ولا ضرار»، «لاضرر ولا ضرار في الإسلام»، «لاضرر ولاضرار على مؤمن»
سیر تاریخی قاعده لاضرر
این قاعده از قدیم الايام از زمان شیخ صدوق تا زمان حال، یعنی یک دوره زمانی هزارساله در اختیار فقها بوده و مطابق آن فتوی داده اند؛ اما اولین کسی که از فقهاء شیعه قاعده لاضرر را مستقلا بحث کرده است شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد بوده است.
تعابیری که از قاعده لاضرر شده است
تعبیرهایی که از این قاعده شده مختلف است از جمله: «قاعدة لاضرر ولاضرار»، «قاعدة لاضرر ولا ضرار في الإسلام»، «قاعدة نفي الضرر»، «قاعدة نفي الضرر والضرار» ، «قاعدة الضرر»، «قاعدة الضرر لا يزال بالضرر»، «قاعدة الضرر لايزال بمثله»، «قاعدة الضرر والضرار»، «قاعدة لاضرر ولا ضرار في الشرع» یا «في الدين» یا «في الشريعة»، «قاعدة عدم الضرر»، «قاعده الضرار»، «قاعدة الضرر الاشد يزال بالاخف»، «قاعدة الضرر يزال»
مهمترین مستند قاعده لاضررکجاست
به برخی از آیات قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع می‌توان برای قاعده لاضرر استناد کرد. «وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ – بقره – 231»
و هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند، آنان را با رجوع کردن به طور شایسته و متعارف، نگه دارید یا [با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید. و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید. و هر که چنین کند قطعا به خود ستم کرده است. اما برای روشن شدن آیه روایاتی را که ذیل این آیه وارد شده است، باید مورد توجه قرار داد: وبإسناده عن المفضل بن صالح عن الحلبي عن أبي عبدالله الا قال: سالته عن قول الله « ولا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا» قال الرجل يطلق حتى إذا كادت أن یخلو أجلها راجعها ثم طلقها يفعل ذلك ثلاث مرات فنهى الله عن ذلك.
مرسله حلبی (در تفسیر عیاشی): از امام صادق سؤال کردم در مورد قول خداوند «ولا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا» فرمودند مردی (به جهت اضرار به همسر) طلاق می‌دهد زنش را و وقتی روزهای آخر عده زن است دوباره رجوع می‌کند بعد از مدتی دوباره طلاق می‌دهد دوباره اواخر عده رجوع می‌کند و دوباره طلاق می‌دهد تا سه مرتبه و خداوند از این کار نهی کرده و روایت سوم همین باب «وعن زراره وحمران ابني أعين...» به همین مضمون است.
معنی آیه: هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند آنان را با رجوع کردن به طور شایسته نگه دارید یا با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید...
با توجه به روایت، قبل از اینکه عده زن تمام شود مرد به قصد اذیت و آزار به همسر دوباره به او رجوع می‌کند و دوباره او را طلاق می‌دهد و دوباره رجوع می‌کند، خداوند مرد را از این کار نهی کرده است، چون باعث اضرار به همسر می‌شود.
ذکر یک نکته:
این آیه در مورد خاص وارد شده است که در مورد قضیه رجوع در عده نکاح است به قصد اذیت و آزار همهسر که اگر بخواهد این رجوع را انجام دهد گرفتار معصیت شده است. حال آیا از این قضیه یک قاعده کلی در همة ابواب فقه استفاده کنیم؟ فقهاء چنین استفاده ای نکرده اند : اما اگر بگوییم ضرری که در این آیه نفی شده یکی از مصادیق لاضرر است و در آیه شریفه قاعده لاضرر را تطبیق کرده است به این بیان که سخت گیری بر زوجه برای اضرار به او مصداق است برای عدوانی که حرام است و نهی شده و هر کاری که مصداق اضرار و عدوان قرار گیرد، از ناحيه شارع نهی عنه است.
در پایان باید گفت در روزگار غـیبت، فقهاى اسلام، با الهام و بهره ورى از منابع و متون اسلامـى، قواعد فقهى بسیارى را بیرون آورده و عرضه کرده‌اند قواعدی کـه گـاه در یک باب و گاه در چند باب و گاه در سرتاسر فقه کاربرد دارند. قواعدی که به فقه نشاط و شادابى و پویایى مى‌بخشند و فقیه را در پاسخ گویى به پرسش‌هاى نوپیدا یارى مى‌رسانند.
کتاب «قاعده لاضرر»؛ تقریرات دروس خارج آیت الله شیخ هادی نجفی در شمارگان 1000 نسخه و با قیمت 22500 از سوی انتشارات چتر دانش در اختیار علاقه مندان به فقه اسلامی قرار گرفته است.
اهمیت این قاعده به حدی است که بسیاری از فقها در تألیفات و تقریرات خود رساله مستقلی را به آن اختصاص داده‌اند. آيت الله حاج شیخ هادی نجفی در دوره دوم درس خارج اصول و در طی 46 جلسه در حوزه علمیه اصفهان، به این بحث پرداخته و آنچه در این رساله تدوین شده حاصل این دروس است. بحث قاعده لاضرر از جمله قواعد فقهیه ای است که مختص به یک باب از ابواب فقه نیست و از باب طهارت تا آخر باب دیات جاری می‌شود و به همین جهت شایسته است که به دقت مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
اهمیت و جایگاه قاعده لاضرر در استنباط احکام شرعی
شهید اول این قاعده را جزء قواعد پنج گانه‌ای ذکر کرده است که امکان دارد احکام شرعی به آنها باز گردد. ابی طاهر دباس از فقهاء حنفیه آن را جزء قواعد فقهیه‌ای ذکر می‌کند که همةه فقه حنفیه از آن استنباط می‌شود. قاضی حسین از فقهای مذهب شافعی آن را از قواعد چهارگانه یا پنجگانه ای می‌داند که تمام مذهب فقهی شافعی از آن استنباط می‌شود.
در مورد این پنج قاعده مذهب شافعی این ابیات را گفته‌اند: خمس مقررة قواعد مذهب/ للشافعی فکن بهن خبيرا/ ضرر لایزال وعادة قد حکّمت/ و كذا للمشقة تجلب التيسيرا/ والشك لاترفع به متیقنا/ والقصد أخيص إن أردت أجورا/ یعنی: پنج قاعده ای که مذهب شافعی از آن استنباط می‌شود نسبت به آن آگاه باش/ قاعده لاضرر و قاعده عادت که این قاعده چه اقتضا دارد و همچنین برای مشقت که جلب می‌کند آسانی را (قاعده تيسير)/ و متیقن، به شک رفع نمی‌شود (قاعده استصحاب) و قصد و نیت را خالص گردان تا مأجور باشی. (فعل را به چه قصدی انجام می‌دهد).
منصوص بودن قاعده لاضرر
این قاعده قاعده ای منصوص است؛ یعنی قاعده لاضرر در متون روایات شیعی و ستی با تعابیر مختلف ذکر شده است از جمله: «لاضرر ولا ضرار»، «لاضرر ولا ضرار في الإسلام»، «لاضرر ولاضرار على مؤمن»
سیر تاریخی قاعده لاضرر
این قاعده از قدیم الايام از زمان شیخ صدوق تا زمان حال، یعنی یک دوره زمانی هزارساله در اختیار فقها بوده و مطابق آن فتوی داده اند؛ اما اولین کسی که از فقهاء شیعه قاعده لاضرر را مستقلا بحث کرده است شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد بوده است.
تعابیری که از قاعده لاضرر شده است
تعبیرهایی که از این قاعده شده مختلف است از جمله: «قاعدة لاضرر ولاضرار»، «قاعدة لاضرر ولا ضرار في الإسلام»، «قاعدة نفي الضرر»، «قاعدة نفي الضرر والضرار» ، «قاعدة الضرر»، «قاعدة الضرر لا يزال بالضرر»، «قاعدة الضرر لايزال بمثله»، «قاعدة الضرر والضرار»، «قاعدة لاضرر ولا ضرار في الشرع» یا «في الدين» یا «في الشريعة»، «قاعدة عدم الضرر»، «قاعده الضرار»، «قاعدة الضرر الاشد يزال بالاخف»، «قاعدة الضرر يزال»
مهمترین مستند قاعده لاضررکجاست
به برخی از آیات قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع می‌توان برای قاعده لاضرر استناد کرد. «وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ – بقره – 231»
و هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند، آنان را با رجوع کردن به طور شایسته و متعارف، نگه دارید یا [با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید. و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید. و هر که چنین کند قطعا به خود ستم کرده است. اما برای روشن شدن آیه روایاتی را که ذیل این آیه وارد شده است، باید مورد توجه قرار داد: وبإسناده عن المفضل بن صالح عن الحلبي عن أبي عبدالله الا قال: سالته عن قول الله « ولا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا» قال الرجل يطلق حتى إذا كادت أن یخلو أجلها راجعها ثم طلقها يفعل ذلك ثلاث مرات فنهى الله عن ذلك.
مرسله حلبی (در تفسیر عیاشی): از امام صادق سؤال کردم در مورد قول خداوند «ولا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا» فرمودند مردی (به جهت اضرار به همسر) طلاق می‌دهد زنش را و وقتی روزهای آخر عده زن است دوباره رجوع می‌کند بعد از مدتی دوباره طلاق می‌دهد دوباره اواخر عده رجوع می‌کند و دوباره طلاق می‌دهد تا سه مرتبه و خداوند از این کار نهی کرده و روایت سوم همین باب «وعن زراره وحمران ابني أعين...» به همین مضمون است.
معنی آیه: هنگامی‌که زنان را طلاق دادید و به پایان عده خود نزدیک شدند آنان را با رجوع کردن به طور شایسته نگه دارید یا با ترک رجوع به نیکی و خوشی رها کنید و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدی و ستم کنید...
با توجه به روایت، قبل از اینکه عده زن تمام شود مرد به قصد اذیت و آزار به همسر دوباره به او رجوع می‌کند و دوباره او را طلاق می‌دهد و دوباره رجوع می‌کند، خداوند مرد را از این کار نهی کرده است، چون باعث اضرار به همسر می‌شود.
ذکر یک نکته:
این آیه در مورد خاص وارد شده است که در مورد قضیه رجوع در عده نکاح است به قصد اذیت و آزار همهسر که اگر بخواهد این رجوع را انجام دهد گرفتار معصیت شده است. حال آیا از این قضیه یک قاعده کلی در همة ابواب فقه استفاده کنیم؟ فقهاء چنین استفاده ای نکرده اند : اما اگر بگوییم ضرری که در این آیه نفی شده یکی از مصادیق لاضرر است و در آیه شریفه قاعده لاضرر را تطبیق کرده است به این بیان که سخت گیری بر زوجه برای اضرار به او مصداق است برای عدوانی که حرام است و نهی شده و هر کاری که مصداق اضرار و عدوان قرار گیرد، از ناحيه شارع نهی عنه است.
در پایان باید گفت در روزگار غـیبت، فقهاى اسلام، با الهام و بهره ورى از منابع و متون اسلامـى، قواعد فقهى بسیارى را بیرون آورده و عرضه کرده‌اند قواعدی کـه گـاه در یک باب و گاه در چند باب و گاه در سرتاسر فقه کاربرد دارند. قواعدی که به فقه نشاط و شادابى و پویایى مى‌بخشند و فقیه را در پاسخ گویى به پرسش‌هاى نوپیدا یارى مى‌رسانند.
کتاب «قاعده لاضرر»؛ تقریرات دروس خارج آیت الله شیخ هادی نجفی در شمارگان 1000 نسخه و با قیمت 22500 از سوی انتشارات چتر دانش در اختیار علاقه مندان به فقه اسلامی قرار گرفته است.
نظر شما