مظفر پاسدارشیرازی، معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره اقدامات انجام شده برای تکمیل طرح حافظه ملی ایرانیان در بخش فهرستگان نسخ خطی گفت: اوایل شهریور سال 99 بود که از سامانه ملی حافظه ایرانیان رونمایی کردیم، تقریبا بعد از یکسال برای بررسی این سامانه و به طور خاص بخش فهرستگان و نسخ خطی آن جلسه‌ای برگزار شد و در نتیجه این جلسه تلاش شد تا نکاتی که بعد از رونمایی توسط متخصصین و پژوهشگران نسخ خطی گردآوری شده‌بود، در این سامانه پیاده شود.

او با اعلام اینکه در راستای اقداماتی که برای سامانه حافظه ملی ایرانیان انجام شده‌ است، کتابخانه ملی موفق به دریافت مصوبه هیات وزیران برای تحکیم و تثبیت این سامانه شده‌ است، ادامه داد: در نتیجه این مصوبه سایر کتابخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی ملزم شدند به صورت آنلاین به این سامانه متصل شوند و وظایفی بر عهده آنان قرار گرفت.

پاسدارشیرازی با اشاره به گام‌هایی که برای تکمیل پروژه حافظه ملی برداشته شده‌است، توضیح داد: برای رسیدن به اهداف سامانه ملی ایران در نظر داشتیم تا چشم‌انداز حافظه ملی در خانه هر ایرانی وجود داشته‌ باشد و این اقدامات را در سه گام تقسیم کردیم. گام نخست اینکه بانک کتابشناسی هر منبع را تشکیل دهیم، گام دوم دسترسی مخاطب به نسخه فیزیکی را تسهیل کنیم و گام سوم اینکه نسخه دیجیتالی منبع را بتوانیم در خانه هر مخاطب در اختیار او قرا بدهیم. سامانه ملی حافظه ایرانیان تلاشی در راستای برداشتن گام یک و دو بود.

آغاز فاز سوم و مسیر طولانی برای رسیدن به این هدف
معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در دسته‌بندی زیر سامانه‌های حافظه ملی ایران، بیان کرد: تهیه فهرستگان نسخ خطی نخستین هدف بود و خود فهرستگان نسخ خطی سه فاز داشت. فاز نخست فهرست آن دسته از نسخ خطی را که در ایران موجود است، باید تهیه کنیم. تقریبا می‌توان گفت آن دسته از نسخ خطی که فهرست آن در مجموعه فهرست نسخ خطی ایران پیشتر توسط کتابخانه ملی منتشر شده‌ بود، همچنین آن دسته از نسخ خطی که فهرست مختصر آن در دو ورژن مجموعه فهرستگان پیش از این منتشر شده‌ بود، همه در سامانه حافظه ملی در فاز سیستمی استقرار پیدا کرده‌ است.

او فاز دیگر این سامانه را با عنوان نسخ خطی فارسی جهان معرفی کرده و درباره آن توضیح داد: با این رویکرد فهرست نسخ خطی که در اقصی نقاط جهان بود، فهرست‌نگاری شد. در این راستا از منابع هزار و 868 مرکز، کتابخانه و موزه که نسخه خطی را در خود نگهداری می‌کنند، فهرست‌نگاری و در سامانه اعلام شد. گام سوم این سامانه، تهیه فهرستگان نسخ خطی جهان اسلام است، شاید بتوان گفت یک یا دو قدم از این هدف در کشور عراق انجام شده‌است و فهرست نسخ خطی موجود در کشور عراق را در این سامانه اضافه شد، یعنی فاز سوم آغاز شده اما مسیر طولانی در پیش دارد.

پاسدارشیرازی افزود: چند برنامه دیگر هم در ادامه این سامانه داریم که امید است مثمرثمر باشد. نخستین مرحله تکمیل فهرست نسخ خطی جهان اسلام است. به این منظور تا به حال کشور به کشور پیش رفتیم -مانند مصر، ترکیه، مراکش و سایر نقاطی که در جغرافیای جهان اسلام قرار می‌گیرند-، به خصوص که برخی از کشورها نسخ خطی گسترده‌ای دارند و در این فاز باید مورد بررسی قرار بگیرند. امیدوارم مدیران بعد از ما هم بتوانند به این اقدامات ادامه بدهند.

به گفته او اگر این سامانه بتواند در ادامه به زبان عربی و انگلیسی ارائه خدمت بدهد، می‌تواند در مرجعیت کشور ایران در منطقه در حوزه منابع جهان اسلام ایفای نقش کند.

تلاش برای عبور از گام دوم و رسیدن به گام سوم
پاسدارشیرازی درباره برنامه‌های پیش‌رویی که برای سامانه ملی حافظه ایرانیان در نظر گرفته شده‌ است، توضیح داد: به عنوان برنامه آتی این سامانه در نظر داریم و برای آن برنامه‌ریزی دقیقی کردیم، تا از گام دوم یعنی دسترسی نسخه فیزیکی به گام سوم چشم‌انداز برسیم و بتوانیم نسخه الکتریکی نسخِ خطی را در اختیار مخاطبان قرار بدهیم. اقدامات مختلفی کردیم تا بتوانیم نسخه خطی یا نسخه دیجیتال اسناد را از مالکان گردآوری کنیم و در سامانه در اختیار مخاطب قرار بدهیم.

او با تاکید بر اینکه همه این فعالیت‌ها را انجام می‌شود تا از میراث مستند که پشتوانه فرهنگ ملی است، حفاظت شود، ادامه داد: در گام نخست تلاش می‌کنیم که بخشی از نسخ خطی که در موزه یا کتابخانه در ایران یا خارج از ایران، اگر به صورت نامناسب نگهداری می‌شود، به ایران بازگردد یا نسخه الکترونیک آن در اختیار کتابخانه ملی قرار بگیرد. زیرا اطلاعی نسبت به نحوه نگهداری آن‌ها نداریم و ترجیح می‌دادیم که این نسخ در کشور ایران باشد، اما بخشی از نسخ خطی از کشور خارج شده‌اند و تلاش است، اگر نتوانیم نسخ خطی را به کشورمان برگردانیم، بتوانیم نسخه دیجیتال آن را تهیه کنیم و نسخ بیشتری را در اختیار مخاطب‌ها قرار بدهیم.

به گفته معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، دسته دیگری در نسخ خطی و اسناد تاریخی است که در اختیار مجموعه‌دار یا در اختیار موقوفات است که از چندوچون و نحوه نگهداری آن‌ها کسی خبر ندارد، تا جایی که برخی از نسخ خطی و اسناد تاریخی در انبار یا زیرزمین در شرایط نامطلوب نگهداری می‌شود. در سامانه حافظه ملی تلاش می‌شود که این اسناد در شرایط بهتری نگهداری شود و گام‌هایی برای فرهنگ اهدا برداشته‌شود. در این راستا بنیاد حامیان و تندیس یادمان اهداگران رونمایی شد تا جامعه نسبت به این مساله حساس شود و مشارکت مسئولیت شهروندی ایرانی تقویت شود.

نگهداری رایگان کتابخانه ملی از نسخ خطی
پاسدارشیرازی مساله مهم دیگر را موضوع خریداری این اسناد اعلام کرد و گفت: ممکن است مالک این اسناد با شنیدن پیشنهاد خرید راغب شود تا اسناد را در اختیار کتابخانه ملی قرار دهد. جدای از بودجه دولتی، تلاش کردیم تا این نسخ را با کمک‌های خیرانه تهیه کنیم و حتی می‌توانیم از کمک‌های جمع‌سپاری مردمی و خرده کمک‌های مردمی در این راستا استفاده کنیم، پروژه گنجمان را در همین راستا کلید زدیم.

او درباره موضوع امانت‌سپاری از مالک اسناد تاریخی و نسخ خطی، بیان کرد: ممکن است شرایط خانه و کتابخانه فرد مالک نسخ خطی مناسب نباشد، مالک می‌تواند به رایگان مجموعه نسخ و اسنادش را در کتابخانه ملی به امانت بگذارد، از این نسخ در کتابخانه در شرایط استاندارد نگهداری می‌شود. تنها شرط این است که یک نسخه الکترونیک برای پژوهشگران تهیه می‌شود.

معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درباره امکان وثیقه سپاری با استفاده از نسخ خطی بیان کرد: مساله وثیقه سپاری گام‌های پایانی را طی می‌کند، بر این اساس نسخ خطی می‌تواند به عنوان پشتوانه تهسیلات بانکی قرار بگیرد. اگر می‌خواستید وام بگیرید، باید ضمانتی مثلا ملک یا طلا ارائه می‌دادید، کتابخانه ملی این گام را با بانک ملی برداشت تا نسخه خطی که ارزش معنوی دارد، دارای ارزش مادی هم باشد و مالک نسخ خطی که راضی نیست آن را بفروشد یا اهدا کند، حداقل بتواند ضمانت تسهیل بانکی قرار بدهد. در ازای این امکانات نسخه دیجیتال را به حافظه ملی ایرانیان اهدا می‌کند.

او افزود: گام بعدی شناسنامه میراث مستند است، در جلسه رونمایی از طرح گنجمان نخستین شناسنامه دیجیتال را برای نسخه حافظ صادر کردیم و افرادی که متقاضی شناسنامه‌دار شدن نسخ خطی خود هستند. می‌توانند برای صدور شناسنامه به کتابخانه مراجعه کنند، شناسنامه به صورت دیجیتالی در بستر بلاک چین - Blockchain- در اختیار آنها قرار می‌گیرد.