این عملیات بـ‌ه‌دلیـل لـو رفـتن محورهای حمله، بیش از چند ساعت ادامه نیافت و فرماندهان كه به آگـاهی و هوشیاری دشمن پی بردند، از ادامه عملیـات جلـوگیری كردنـد. بـه نظـر می‌رسید، ناكامی عملیات كربلای4، تاوان پیروزی فاو و شكسـت آمریكـا در جریان مك‌فارلین بود و امریكا با دادن اطلاعات دقیق، از شكست استراتژیك دیگری برای عراق جلوگیری كرد.
با فرار رسیدن سالروز این عملیات، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس بر آن شده تا پژوهش‌های صورت گرفته در رابطه با این عملیات را که در قالب کتاب از سوی این مرکز منتشرشده، معرفی و شرح مختصری از هرکدام ارائه کند.
1- تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق ـ جلد سوم: تنبیه متجاوز (فصل سوم: تغییر موازنه به نفع ایران (بهمن 1364 - فروردین 1366))
کتاب «تنبیه متجاوز» جلد سوم از مجموعه پنج جلدی تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق به نویسندگی حسین اردستانی می‌باشد. محور اساسی بحث در این جلد دلایل ورود رزمندگان مدافع اسلام به خاک عراق و استراتژی‌ها و تاکتیک‌های مورد استفاده آنها در تنبیه متجاوز است. در این کتاب، ابعاد گوناگون جنگ از آغاز عملیات رمضان در تیر ماه 1361 تا فروردین 1367 (شش سال) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
در کتاب «تنبیه متجاوز» مسائل مربوط به جنگ از تیر 1361 تا فروردین 1367 با تاکید بر تنبیه متجاوز و موازنه نظامی و نیز تغییر استراتژی عملیات دو طرف جنگ برای کسب برتری در این زمینه را شامل می‌شود.
کتاب تنبیه متجاوز از چهار فصل تشکیل شده است؛ فصل اول با عنوان «تحول در صحنه نبرد» دوره زمانی 1361 تا 1362 را دربر دارد. فصل دوم، «ابتکارات نظامی» نام دارد. در این فصل که اسفند 1362 تا دی 1364 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته، با بررسی سه عملیات خیبر، بدر کمیل و قادر، ابتکارات نظامی نیروهای خودی بازبینی شده است.
فصل سوم با عنوان «تغییر موازنه به نفع ایران» از بهمن 1364 تا فروردین 1366 را دربر دارد. فصل چهارم، «تغییر استراژی عملیاتی و عوامل مؤثر بر آن» نام دارد. این فصل شامل مقطع زمانی فروردین 1366 – فروردین 1367 است. در پایان کتاب نیز از مباحث طرح شده نتیجه‌گیری شده است.
2- تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق (جلد دوم) (فصل هشتم: تشدید و توسعه جنگ)
جلد دوم کتاب تاریخ تحلیلی جنگ، مسائل سیاسی جنگ از جمله چگونگی تصمیم‌گیری به عبور از مرز پس از فتح خرمشهر و نیز قطعنامه‌های مختلف سازمان ملل به ویژه قطعنامه 598 هم مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و عملکرد دستگاه سیاست خارجی ایران در دوران جنگ نیز ارزیابی شده است. در پایان هم به چگونگی روند خاتمه جنگ پرداخته شده است و عوامل موثر بر پایان دادن به جنگ 8 ساله بررسی شده‌اند. فصلی هم به درس‌ها و تجربیات حاصل از جنگ اختصاص یافته و دلایل پیروزی‌ها و ناکامی‌های قوای مسلح در جریان جنگ تحمیلی بیان شده است. یک فصل هم به خسارات ایران و عراق از جنگ اختصاص یافته و به عقب‌ماندگی‌های اقتصادی دو کشور اشاره شده است.
در هر فصل در قالب مطالب مطرح شده به بهره‌گیری فراوان رزمندگان اسلام از معارف قرآن مجید و سیره اهل بیت علیهم‌ا‌لسلام و رهبری‌های موثر امام خمینی که موجب فداکاری‌های فراوان رزمندگان جبهه‌ها می‌شده است نیز پرداخته شده است. سرانجام و پایان جنگ نیز که با پذیرش معاهده 1975 از سوی صدام حسین - که به بهانه آن جنگ را آغاز کرد - به نفع ایران تمام شد هم تشریح شده و به سرنوشت حزب بعث عراق و فروپاشی آن به‌عنوان حسن ختام پرداخته شده است. کتاب دارای اسناد منحصر به فردی است که ناشی از حضور نویسنده در جبهه ها و نیز مذاکره با دست‌اندرکاران دفاع مقدس بوده است.
3- سیری در جنگ ایران و عراق 6 ـ آغاز تـا پایان (فصل 8: تثبیت توازن به سود ایران)
مجموعه «سیری در جنگ ایران و عراق» عهده دار توضیح، بررسی و تجزیه و تحلیل رخدادهای نظامی و سیاسی جنگ هشت ساله عراق و قدرتهای بزرگ علیه ایران اسلامی می‌باشد. این كتاب كل دوران جنگ، از زمینه‌سازی هجوم ارتش عراق تا آتش‌بس را شامل می‌شود. در این مجموعه جنگ به پنج دوره زمانی تقسیم شده و هر دوره در یک جلد گنجانده شده است، به موازات این مجموعه، كتاب «آغاز تا پایان» تهیه و تنظیم شده است كه به بررسی كلی و اجمالی جنگ پرداخته است.
«آغاز تا پایان» كتاب نسبتا جامع و مختصری است از تهاجم عراق به سرزمین ایران اسلامی تا پایان جنگ كه در آن وقایعسیاسی ـ نظامی این دوران بررسی شده است. برخی این كتاب را در امتداد مجموعه پنج جلدی «سیری در جنگ ایران و عراق «می‌دانند اما به لحاظ موضوع‌بندی جدید و سبك و سیاق فصل‌بندی آن و مهم‌تر از همه بیان جنگ از آغاز تا پایان در یك جلد، نمی‌تواند در ادامه مجموعه یاد شده باشد و بیشتر به عنوان یك كتاب مستقل قابل ارزیابی است.
یكی از تفاوت‌هایی كه این كتاب را از سایر كتب منتشر شده مركز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس، متمایز می‌كند این است كه ملاك تقسیم‌بندی و عنوان فصل‌ها بر اساس سال می‌باشد كه نگرشی جدید محسوب می شود و سعی شده عناوینی انتخاب شود كه وضعیت كلی حاكم بر هر سال جنگ را بیان کند.
كتاب «آغاز تا پایان» در واقع یك سالنامه تحلیلی است كه از 9 فصل تشكیل شده است، فصل اول با عنوان» زمینه های تهاجم» به زمینه‌های امكان اجتناب‌پذیری از وقوع جنگ پرداخته است.
4- سیری در جنگ ایران و عراق 3 ـ فاو تا شلمچه (فصل پنجم: عملیات کربلای 4)
این کتاب هفت فصل دارد که در آنها مطالب زیر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است:
فصل اول «نگاهی اجمالی به عملیات والفجرهشت»، شکل‌گیری و چگونگی عملیات فاو، فصل دوم «تشدید فشار به جمهوری اسلامی» تلاش قدرتهای بزرگ برای فشار بیشتر به ایران جهت جلوگیری از موفقیت در جنگ، و استراتژی قدرتهای بزرگ جهت خاتمه جنگ بدون طرف پیروز، فصل سوم «تدابیر و اقدامات مسئولین کشور به‌ویژه حضرت امام خمینی(ره)» رویارویی با وضعیت جدید و تأکید امام بر ادامه جنگ، طرح‌ریزی و اجرای عملیات محدود»، فصل چهارم «تجزیه و تحلیل ماجرای مک‌فارلینرو» روند شکل‌گیری سیاست خارجی جدید آمریکا در مقابل ایران و تأثیرات تعیین‌کننده ماجرای مک‌فارلین در روابط دو کشور، فصل پنجم «عملیات کربلای چهار» کمک‌های اطّلاعاتی آمریکا به عراق برای کشف مناطق عملیاتی» فصل ششم «عملیات کربلای چهار» وضعیت دشوار جمهوری اسلامی در روند تحولات جنگ به‌ویژه پس از عملیات کربلای چهار و فصل هفتم «آخرین تحرک نظامی در جنوب» چگونگی انجام عملیات کربلای هشت، مرحله تکمیلی عملیات کربلای پنج.
5- روند جنگ ایران و عراق ـ جلد دوم (فصل هشتم: تشدید و توسعه جنگ)
این كتاب كل دوران جنگ، از زمینه سازی هجوم ارتش عراق تا آتش‌بس را شامل می‌شود. در این مجموعه جنگ به پنج دوره زمانی تقسیم شده و هر دوره در یک جلد گنجانده شده است. به موازات این مجموعه، كتاب «آغاز تا پایان» تهیه و تنظیم شده كه به بررسی كلی و اجمالی جنگ پرداخته است.
6- مخابرات در جنگ (روایت مهدی شیرانی‌نژاد) (جلسه بیستم: غنائم جنگی، راهی برای جبران کاستی‌ها)
این کتاب حاصل 27 جلسه گفت‌وگوی «یحیی نیازی» با «مهدی شیرانی‌نژاد» جانشین واحد مخابرات در دوران هشت ساله جنگ ایران و عراق است. شیرانی‌نژاد که در شکل‌گیری، توسعه، تجهیز و ماموریت‌های این واحد حضور پیوسته‌ای داشته، دانسته‌ها و مشاهدات خود را از این دوران را روایت کرده است.
7- اطلس لشکر 31 عاشورا در دفاع مقدس (فصل پنجم: نبردهای شرق بصره)
کتاب «لشکر 31 عاشورا در عملیات والفجر8» کارنامه عملیاتی لشکر 31 عاشورا در یکی از مهمترین عملیات‌های دفاع مقدس را شرح می‌دهد. این کتاب در هفت فصل شامل: «لشکر 31 عاشورا پس از عملیات بدر»، «جغرافیای منطقه»، «شناسایی و اطلاعات»، «سازمان‌دهی و آماده‌سازی واحدها»، «خط مانور و یگان»، «شرح عملیات» و «نقش و عملکرد واحدها» وقایع پس از عملیات «بدر» و «والفجر8» را به‌طور مفصل توضیح داده است.
این کتاب به دلیل ذکر جزئیات فراوان، عکس‌ها، نمودارها، جداول و سایر اسناد مربوطه یکی از آثار مهم و قابل استناد به‌منظور بهره‌گیری در تحقیق و پژوهش دفاع مقدس می‌باشد که مورد استفاده قرار می‌گیرد.
8- اطلس لشکر 17 علی بن ابیطالب (ع) در دوران دفاع مقدس (فصل پنجم: اوج قدرت)
لشکر 17 علی ابن ابیطالب (ع) یکی از مهمترین یگانهای رزمی و قدرتمند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. این یگان در طول هشت سال دفاع مقدس، در 17 نبرد مستقیم، سه نبرد تحت امر و 28 عملیات پدافندی در جبهه شمال غرب و جنوب، نقش موثری ایفا کرد.
در این کتاب در 7 فصل، خلاصه‌ای از عملکرد آفندی لشکر در هشت سال دفاع مقدس به تصویر کشیده است به‌طوری‌که از چگونگی تأسیس و گسترش یگان از عملیات محرم تا والفجر4 بیان شده است و نیز به عملکرد لشکر، در عملیات‌های خیبر، بدر، عاشورای 2 و والفجر 8 و در مورد کارنامه موفق لشکر در عملیات‌های کربلای 1 تا 5 بیان کرده است و همچنین در مورد مأموریت‌های این لشکر در عملیات‌های کربلای 8 و والفجر10 و عملیات مرصاد شرح می‌دهد. در ضمن در فصل پایانی این کتاب از فعالیت‌های پس از جنگ لشکر اشاره شده است.
این کتاب سعی دارد حماسه‌سازی رزمندگان غیرتمند استان مرکزی، سمنان و زنجان را بیان کند.
در گردآوری این اطلس، از منابع مربوط به لشکر17 علی ابن ابیطالب در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و پیش نویس کارنامه عملیات لشکر17 استفاده شده است.
9- اطلس لشکر 7 ولی‌عصر (عج) در دوران دفاع مقدس (فصل پنجم: نبردهای سرنوشت‌ساز)
«اطلس لشکر 7 ولی‌عصر (عج)» سومین اطلس یگانی است. این اطلس به بررسی نقش و عملکرد لشکر 7 ولی‌عصر (عج) و حماسه‌آفرینی رزمندگان و فرماندهان آن در طول 8 سال دفاع مقدس می‌پردازد. این کتاب از شش فصل تشکیل شده که در هر فصل به بیان و بررسی عملکرد لشکر 7 ولی‌عصر (عج) در طول هشت سال دفاع مقدس پرداخته شده است.
از ویژگی‌های این کتاب می‌توان به ثبت و مستندسازی عملکرد لشکر 7 ولی‌عصر (عج) در عملیات‌های مختلف، نمایش دقیق نقشه عملیات‌های این لشکر، همچنین درج اطلاعات و آمار رزمندگان، جانبازان و شهدای آن در قالب اطلس عملیات‌های لشکر 7 ولی‌عصر (عج) اشاره کرد. همچنین معرفی واحدهای تخصصی در یگان 7 ولی‌عصر (عج) به‌عنوان وجه تمایز این اطلس با سایر اطلس‌هایی است که تاکنون منتشر شده‌اند.
10- اطلس لشکر 41 ثارالله در 8 سال دفاع مقدس (فصل چهارم: نبردهای پیروز)
یکی از کتاب‌هایی که در حوزه اطلس یگانی منتشر شده است کتاب «اطلس لشکر 41 ثارالله» در هشت سال دفاع مقدس تألیف عباس میرزایی است. ناگفته نماند برای تهیه و انتشار این اطلس سردار شهید سپهبد قاسم سلیمانی نقش بسیار جدی و ارزنده‌ای را به‌عهده داشته است به‌طوری‌که با تلاش و همت ایشان کارنامه لشکر 41 ثارالله، همراه با نقشه‌های عملیاتی لشکر تهیه و تدوین شد.
کتاب «اطلس 41 ثارالله» متشکل از شش فصل است؛ فصل اول را با عنوان «تجاوز ارتش عراق و تشکیل هسته‌های مقاومت» با نگاهی بر تشکیل کمیته انقلاب اسلامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کرمان آغاز کرده و با اشاره به آغاز جنگ تحمیلی و تشکیل تیپ و لشکر 41 ثارالله و اولین اعزام‌ها به پایان می‌برد.
اعزام اولین گردان سازمان‌یافته استان به جبهه جنوب و عملیات‌های کرخه نور و ثامن‌الائمه و طریق‌القدس، نبردهای فتح‌المبین و بیت‌المقدس موضوعاتی هستند که در فصل دوم، با عنوان «آزادی سرزمین‌های اشغال‌شده» آورده شده‌اند.
در فصل سوم، با عنوان «تعقیب متجاوز»، عملیات رمضان، نبردهای والفجر مقدماتی، والفجر 1، والفجر 3 و والفجر 4 بررسی‌شده‌اند. عملیات‌های خیبر و والفجر 8 همچنین نبردهای کربلای 1 و 4 و 5 و تکمیلی کربلای 5، در فصل چهارم به‌عنوان «نبردهای پیروز» مرور می‌شوند. در فصل پنجم، با عنوان «نبردهای کوهستانی»، عملیات‌های کربلای 10، نصر 4 و والفجر 10 بررسی‌شده‌اند. سرانجام، فصل ششم کتاب، با عنوان «پایان جنگ»، به نبردهای پایانی جنگ پرداخته است.
همچنین در ابتدای کتاب «اطلس لشکر 41 ثارالله» سردار شهید حاج قاسم سلیمانی یادداشتی نوشته است.
11- اطلس خوزستان در جنگ (محور خرمشهر ـ آبادان: ج) تعقیب متجاوز)
نگارش این کتاب از سال 86 آغاز شد و ناظر این کتاب، سردار علی شمخانی بوده‌اند. بیش از 90 درصد کتاب، بر جنگ در خوزستان و بقیه در شهرهای دیگر به‌ویژه کرمانشاه و ایلام تمرکز دارد. در این کتاب آنچه از ابتدای جنگ تا انتها اتفاق افتاده، با رویکرد اطلس تصویر شده است.
ویژگی اصلی اطلس‌ها این است که تصویر بر متن غالب است ؛ یعنی ما با نقشه و تصویر توضیح داده می شود. این کتاب 30 درصد متن و 70 درصد نقشه دارد. متن در کنار تصویر به انتقال مفاهیم کمک می‌کند.
ویژگی دیگر اطلس این است که هر فردی و در هر سنی می‌تواند از آن بهره ببرد؛ منظور این است که فرقی نمی‌کند مخاطب چند سال داشته باشد؛ حتما متوجه مفاهیم از طریق تصویر می‌شود.
کتاب «اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق» 9 فصل دارد که عبارتند از:
فصل اول با عنوان «جغرافیای خوزستان»، فصل دوم با عنوان «پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق در خوزستان»، فصل سوم با عنوان «بحران سازی عراق در خوزستان»، فصل چهارم با عنوان «هجوم ارتش عراق به خوزستان، هفته اول»، فصل پنجم با عنوان « ادامه تهاجم ارتش عراق و اشغال بخشی از خوزستان»، فصل ششم با عنوان «مقاومت و تلاش برای بیرون راندن اشغالگر»، فصل هفتم با عنوان «آزاد سازی مناطق اشغالی خوزستان»، فصل هشتم با عنوان «عبور از مرز»، فصل نهم با عنوان «پایان جنگ».
12- اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق (عبور از مرز)
نگارش این کتاب از سال 86 آغاز شد و ناظر این کتاب، سردار علی شمخانی بوده‌اند. بیش از 90 درصد کتاب، بر جنگ در خوزستان و بقیه در شهرهای دیگر به‌ویژه کرمانشاه و ایلام تمرکز دارد. در این کتاب آنچه از ابتدای جنگ تا انتها اتفاق افتاده، با رویکرد اطلس تصویر شده است.
ویژگی اصلی اطلس‌ها این است که تصویر بر متن غالب است ؛ یعنی ما با نقشه و تصویر توضیح داده می شود. این کتاب 30 درصد متن و 70 درصد نقشه دارد. متن در کنار تصویر به انتقال مفاهیم کمک می‌کند.
ویژگی دیگر اطلس این است که هر فردی و در هر سنی می‌تواند از آن بهره ببرد؛ منظور این است که فرقی نمی‌کند مخاطب چند سال داشته باشد؛ حتما متوجه مفاهیم از طریق تصویر می‌شود.
کتاب «اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق» 9 فصل دارد که عبارتند از:
فصل اول با عنوان «جغرافیای خوزستان»، فصل دوم با عنوان «پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق در خوزستان»، فصل سوم با عنوان «بحران سازی عراق در خوزستان»، فصل چهارم با عنوان «هجوم ارتش عراق به خوزستان، هفته اول»، فصل پنجم با عنوان « ادامه تهاجم ارتش عراق و اشغال بخشی از خوزستان»، فصل ششم با عنوان «مقاومت و تلاش برای بیرون راندن اشغالگر»، فصل هفتم با عنوان «آزاد سازی مناطق اشغالی خوزستان»، فصل هشتم با عنوان «عبور از مرز»، فصل نهم با عنوان «پایان جنگ».
13- اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبردهای زمینی (تعقیب دشمن در جبهه جنوبی)
در اطلس «جنگ ایران و عراق؛ فشرده نبردهای زمینی»، هشت سال جنگ ایران و عراق و وقایع نوزده ماهه قبل از آغاز رسمی جنگ را در بر دارد. این اطلس با درج نقشه‌های عملیاتی، روند جنگ تحمیلی را در هفت فصل به صورت نقشه، نمودار، عکس و متن منعکس کرده است. همچنین در این کتاب، گزینش رنگها و آرایش صفحات و رنگ‌آمیزی نمودارها و نقشه‌ها، با توجه به اصول گرافیک و رعایت استانداردهای نظامی و جغرافیایی اعمال شده است.
در مقدمه اطلس«جنگ ایران و عراق» وقایع دوران پیروزی انقلاب اسلامی، شروع تحرکات داخلی و خارجی برای جلوگیری از تثبیت نظام جمهوری اسلامی، زمینه‌سازی تجاوز ارتش عراق و هجوم همه جانبه آن به ایران اسلامی و اشغال بخشی از سرزمین‌های ایران، تحول در استراتژی جمهوری اسلامی و آزادسازی مناطق اشغالی، اتخاذ استراتژی تعقیب متجاوز و تصرف مناطق مهمی از عراق و پیشروی در شرق بصره و سرانجام برقراری آتش بس با پذیرش قطعنامه و تهدید ارتش عراق برای کشورهای منطقه به اختصار مرور شده است.
14- روند پایان جنگ (فصل سوم: برقراری موازنه)
کتاب «روند پایان جنگ»، جلد چهارم از مجموعه «نقد و بررسی جنگ ایران و عراق» به نویسندگی محمد درودیان می‌باشد. جلد چهارم در پی بررسی چگونگی پایان جنگ و علت پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت به‌وسیله ایران، در آن موقعیت زمانی است.
برای توضیح تحولات و فصل‌بندی کتاب، از سه مفهوم «ناکامی در اتمام جنگ»، «برقراری موازنه» و «پایان جنگ» استفاده شده است. بر این اساس سیر تحولات هر دوره در چارچوب استراتژی ایران و استراتژی عراق بیان شده است.
کتاب «روند پایان جنگ»، در چهارفصل تنظیم شده است و در قسمت انتهایی کتاب، فهرست راهنمای موضوعی (اعلام) آورده شده است. در فصل اول با عنوان «روش چارچوب نظری» پرسش‌ها و موضوعات موردنظر به‌عنوان بیان مسئله تجزیه و تحلیل شده و سپس دو دیدگاه آقای هاشمی رفسنجانی و آقای رضایی، فرمانده پیشین سپاه، درباره سیر تحولات جنگ پس از فتح خرمشهر بررسی شده است. فصل دوم «ناکامی در خاتمه جنگ» نام دارد؛ در واقع بیانگر اراده و تلاش ایران پس از فتح خرمشهر برای پایان دادن به جنگ است، هر چند به نتیجه نرسید.
در فصل سوم با عنوان «برقراری موازنه»، نویسنده، ابعاد سیاست‌های آمریکا برای مدیریت جنگ و جلوگیری از پیروزی ایران را تشریح کرده است. فصل چهارم با عنوان «پایان جنگ» بیانگر ظهور عوامل و زمینه‌های پایان جنگ است. این دوره با پیروزی در عملیات کربلای 5 در دی ماه 1365 آغاز شد و با گسترش درگیری در خلیج فارس از همین زمان ادامه یافت و سرانجام در مرداد 1367 با برقراری آتش‌بس به پایان رسید.
15- تجزیه و تحلیل استراتژی نظامی عراق در جنگ با ایران (فصل نهم: دوره گذار از استراتژی دفاعی به تهاجمی)
نویسنده کتاب «تجزیه و تحلیل استراتژی نظامی عراق»، فرهاد درویشی سه تلانی با استفاده از اسناد و مدارک به جای مانده از جنگ ایران و عراق و همچنین گفت‌وگو با برخی از فرماندهان دوران جنگ کوشیده است، استراتژی رژیم بعث عراق در جنگ با ایران را تجزیه و تحلیل کند و به ارزیابی آن بپردازد.
این کتاب شامل پنج بخش و در مجموع شامل یازده فصل می‌باشد. در پایان هر فصل منابع ذکر شده است. بخش اول کتاب با عنوان مقدمه و کلیات است. بخش دوم با عنوان استراتژی جنگ عراق در آغاز جنگ، کوشیده است تا استراتژی نظامی عراق را در ماه‌های آغازین تهاجم ارتش این کشور به ایران، بررسی کند. بخش سوم استراتژی تدافعی عراق از اسفند 1359 تا فروردین 1367 را مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار داده است. در مجموع، چرخش استراتژی نظامی عراق از هجومی به دفاعی، از روزهای پایانی سال 1359 و فروردین سال 1360 آغاز و تفکر غالب ارتش عراق شد که تا فروردین 1367 ادامه یافت. بخش چهارم با عنوان استراتژی نظامی هجوم مجدد عراق در بهار و تابستان 1367 می‌باشد. عراق در مدت کوتاهی نه تنها توانست همه‌ی سرزمین‌هایی را که ایران در سالهای 1361 تا 1367 تصرف کرده بود بازپس گیرد، بلکه ناباورانه تصمیم گرفت تا دوباره به خاک ایران تجاوز کند تا شاید آنچه را که در تهاجم 1359 کسب نکرده بود در این زمان به‌دست آورد. و در آخر عوامل تأثیرگذار بر بروز جنگ و حمله عراق به ایران در سه سطح خرد، کلان و سیستماتیک بررسی شده است.
16- رویارویی استراتژی‌ها (فصل پنجم: مداخله مستقیم)
كتاب «جنگ ایران و عراق، رویارویی استراتژی‌ها» به بررسی مهمترین جهت‌گیری‌ها و استراتژی‌های دولت‌های موثر در صحنه جنگ عراق علیه ایران می‌پردازد و نتایج ناشی از هر رخداد و تحول اساسی در این جنگ را از این منظر مورد مطالعه و نقد قرار می‌دهد.
این كتاب با ارائه پیشینه تاریخی اختلافات ایران و عراق، ضمن ریشه‌یابی زمینه و اهداف عراق از حمله نظامی به ایران، با استفاده از الگوی تقسیم‌بندی مراحل جنگ، تاثیر تحولات هر مقطع بر سیاست‌ها و مواضع دو كشور درگیر و همچنین هم‌گرایی و واگرایی استراتژی قدرت های موثر در صحنه جنگ را بررسی كرده است.
كتاب» رویارویی استراتژی‌ها «به تحولات سیاسی – نظامی جنگ، طی سالهای 1359 تا 1367 ه.ش می‌پردازد .پرسش :جنبه نظامی و عملیاتی به چه میزانی بر سیاست قدرتهای بزرگ در مقابل این جنگ تاثیرگذار بوده است؟ سوالی است كه در این كتاب محقق به دنبال پاسخی برای آن می‌باشد .این تحقیقات به شكل تحلیلی است كه به روش علمی مسئله را بررسی كرده است.
هدف اصلی این كتاب، ارائه یك چارچوب تحلیلی است كه در مسیر جنگ عراق و ایران از ابتدا تا انتها بیانگر چگونگی اثرگذاری عملیات نظامی بر سیاست های قدرتهای بزرگ می‌باشدا .لبته نویسنده درصدد نفی تاثیر عامل سیاست بر جنگ نیست، بلكه به دلیل ویژگی‌های این نزاع، قصد دارد نشان دهد كه بر اثر تضاد مبانی فكری و منافع نظام جمهوری اسلامی با دو بلوك شرق و غرب و مقابله جدی آنها با نظام جدید و همچنین آمیختگی انقلاب و جنگ، ابتكار عمل، حرف اول را در تقابل زده است.
17- بررسی مسائل اساسی جنگ در آثار ارتش و سپاه (فصل ششم: تامین اهداف سیاسی در جنگ، با پیشروی در خاک عراق)
در جلد اول از کتاب «مسائل اساسی جنگ در آثار منتشرشده ارتش و سپاه» نویسنده در بررسی نوع نگاه و زاویه دید آثار منتشره ارتش و سپاه درباره جنگ عراق و ایران، تلاش دارد که از نگرش‌های شخصی ـ سازمانی و واقعه‌محوری ـ تاریخی که هم‌اکنون بر روایت جنگ سایه افکنده است فراتر رفته و به منظور اندیشه‌ورزی درباره جنگ عراق و ایران، بررسی آثار منتشره ارتش و سپاه را با هدف تبیین تحولات نظامی ـ راهبردی جنگ در پاسخ به نیازهای آینده انجام دهد بدین معنا که آثار منتشر شده بر اساس موضوعات و مسائل اساسی جنگ تعریف و سپس در نسبت با آن ارزیابی خواهد شد.
18- درس‌های جنگ مدرن جنگ ایران و عراق (جلد اول) (فصل هشتم (مقطع پنجم: حملات نهایی ایران [ش1364-1366] ))
کتاب «درس‌های جنگ مدرن»، جنگ ایران و عراق جلد اول نوشته آنتونی کردزمن و ابراهام واگنر است که در سال 1390 توسط حسین یکتا به فارسی ترجمه شده است. در این کتاب می‌خوانیم: جنگ ایران و عراق حدود ۹ سال به طول انجامید در این جنگ بی‌سابقه در جهان سوم، ایران و عراق به جنگی گسترده و فراگیر با هم پرداختند که تقریباً همه قدرتهای سیاسی دنیا در کشمکش‌های سیاسی و یا نبردهای رو‌ی‌داده در خلیج، سهیم بودند.
این جنگ درس‌های بسیاری در مورد اهمیت انتقال تکنولوژی و توانایی نیروها در انجام عملیات ترکیبی، دربر داشت هیچ‌کدام از دو طرف حتی قادر نبودند از پتانسیل تسلیحاتی خود به‌طور کامل بهره گیرند درحالی‌که ایران مشکل دسترسی به سلاح‌های نوین داشت، هر دو طرف از نبود سازمان‌دهی و آموزش برای جنگ نوین رنج می‌بردند. این کتاب هشت فصل دارد که در اینجا به آنها اشاره می‌کنیم.
فصل اول شامل مقدمه‌ی نویسنده است. فصل دوم با عنوان زمینه‌های جنگ ایران و عراق، فصل سوم با عنوان عوامل تأثیرگذار بر روند جنگ ایران و عراق، فصل چهارم با عنوان مقطع اول: تجاوز عراق به ایران، 1980، فصل پنجم با عنوان مقطع دوم: آزادسازی مناطق اشغالی ایران 1982 - 1981، فصل ششم با عنوان مقطع سوم: تجاوز ایران به عراق، ژوئن 1982 تا مارس 1984، فصل هفتم با عنوان مقطع چهارم: جنگ فرسایشی و جنگ در خلیج (فارس)، آوریل 1984 تا 1986، فصل هشتم با عنوان مقطع پنجم: حملات نهایی ایران، 1987 - 1986 می باشد.
19- جنگ صدام؛ جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق (گفت‌وگوی هشتم)
کتاب دو بخش دارد که بخش اول آن تألیف و بخش دوم گفت‌وگو با آخرین فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق، ژنرال راعد مجید حمدانی است. نویسندگان این کتاب کوین ام. وودز، ویلیامسون مورای، توماس هولادی می‌باشند.
اهمیت این کتاب از آن جهت است که اساتیدی از موسسه تحلیل‌های دفاعی دانشگاه دفاع ملی آمریکا با آخرین فرمانده سپاه گارد عراق، ژنرال حمدانی گفت‌وگویی طولانی صورت داد هاند و آن را در قالب کتاب منتشر کرده‌اند.
حمدانی در این گفت‌وگوها برخی از مسائل مربوط به عملیات‌های ارتش عراق و نیز بعضی از عملیات‌های ایران در دوران جنگ هشت ساله را تجزیه و تحلیل کرده است و از دیدگاه خود نقاط قوت و ضعف قوای رزمی طرفین جنگ را مورد بررسی قرار داده است.
حمدانی یک نظامی قدیمی عراقی بوده و مدتی را در لشکر و سپس سپاه گارد ریاست جمهوری در عالی‌ترین سطوح خدمت کرده است.
او در مدت خدمت خود تجربیات فراوانی را از جنگیدن با نیروهای ایرانی به‌ویژه داوطلبان بسیجی کسب کرده است و دائم به فکر فائق آمدن بر شیوه‌های جنگی رزمندگان اسلام بوده است .بنابراین از گفته‌های وی می‌توان درک کرد که در چه شرایطی جنگجویان ایرانی موفق‌تر عمل کرده‌اند و چرا در برخی عملیات‌ها ناکام مانده‌اند .از سوی دیگر او توانسته تا حدی وضعیت نیروهای رزمی عراق را تشریح نماید و بعضی از مسائل بالاتر از سطوح ارتش را نیز بیان نماید. البته حمدانی از همه مسائل ارتش عراق و جزئیات ابعاد جنگ آگاه و مطلع نبوده و بیشتر به نبردهای زمینی پرداخته است.
20- جنگ عراق و ایران (عبدالحلیم ابوغزاله) (فصل نهم: آخرین حمله1987 ـ 1986)
نویسنده این کتاب، وزیر دفاع وقت مصر، با یک دید تحلیلی به توصیف و شرح وقایع جنگ ایران و عراق می‌پردازد.
ازجمله مطالب کتاب، موارد زیر است:
- مواضع جهانی قبل از جنگ (مواضع نظامی کشورهای جهان، استراتژی ابرقدرتها در قبال خاورمیانه و خلیج فارس)
- ریشه‌های اختلاف بین عراق و ایران؛ عوامل مؤثر در سیر جنگ؛ وضعیت صحنه عملیات (جبهه‌های جنوبی، میانی و شمالی)، اهداف سیاسی نظامی عراق؛ ادامه حملات ایران در اوایل سال1983 حملات ایران علیه» ضد انقلاب
- عملیات والفجر سه، جنگ در خلیج فارس، تهدید ایران علیه کشتیرانی نفتی، عملیات‌های والفجر چهار و پنج و شش و عملیات خیبر و نتایج و آثار آن(؛ جنگ فرسایشی؛ آخرین حمله 1987 – 1986، ادامه جنگ فرسایشی؛ هجوم عراق و دخالت غرب، آخرین حمله1987 - 1986 ، درس‌هایی از جنگ.
21- طولانی‌ترین جنگ (فصل هشتم: عملیات فاو از سوی ایران و اوضاع پس از آن)
کتاب «طولانی‌ترین جنگ؛ رویارویی نظامی ایران و عراق» به نویسندگی و ترجمه، در خصوص جنگ ایران و عراق است. عنوان اصلی کتاب «the longest war; the iran – Iraq military conflict» است.
کتاب «طولانی‌ترین جنگ» گویا و روان ترجمه شده است. نویسنده درمجموع با ارائه اسناد و مدارک متعدد و با رویکرد علمی تلاش کرده موضوع را بررسی کند. در این تألیف به حمایت آشکار قدرتهای بزرگ و برخی حامیان آنان (اروپا، شیوخ عرب و ...) از عراق در تمامی مراحل جنگ اشاره شده است.
همچنین در این اثر به‌رغم نگرش انتقادی نگارنده، به تفاوت‌های آشکار نظام ارزشی و جهان‌بینی رزمندگان اسلام و نیروهای عراق به تواتر اشاره شده است.
22- ویرانی دروازه شرقی (کتاب اول ـ جنگ‌های عراق با ایران)
کتاب «ویرانی دروازه شرقی» به قلم سرلشکر وفیق سامرایی؛ مسئول اطلاعات ارتش عراق ویژگی‌های منحصربه‌فرد قابل اعتنایی دارد که به آن جذابیت و غنایی خاص بخشیده است .این کتاب مطالب خواندنی و مفیدی برای محققان و علاقه‌مندان به مباحث جنگ عراق علیه ایران و هجوم ارتش بعثی به کویت و پیامدهای آن و نیز اوضاع عراق در دوران صدام دارد.
«ویرانی دروازه شرقی» که اولین‌بار در سال 1997( 1376 ش) با عنوان «حطام البوابه الشرقیه» به زبان عربی منتشر شد، بلافاصله در سال 1377 به همت مرکز فرهنگی سپاه پاسداران ترجمه و به بازار کتاب عرضه شد. این کتاب در سال 1380 به دلیل استقبال مخاطبان مورد تجدید چاپ قرار گرفت، اما علی‌رغم این استقبال جامعه پژوهشی کشور، حدود هشت سال تجدید چاپ نشد تا اینکه در سال 1388 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس چاپ مجدد آن را برعهده گرفت. بدین منظور، کتاب از روی نسخه چاپ دوم حروفچینی مجدد شد و پس از اصلاح و ویرایش مختصر، صفحه‌آرایی و آماده چاپ و ارائه به جامعه گردید .این تجدید چاپ با استقبال گسترده خوانندگان و محققان مواجه شد و تا سال 1395 به چاپ هشتم رسید.
نسخه پیش‌رو، نهمین چاپ این کتاب وزین است که به نقدی محققانه و منصفانه به قلم خسرو معتضد نیز آراسته شده است .این نقد با نظر و نظارت رئیس فقید مرکز اسناد حسین اردستانی با عنوان مقدمه به ابتدای کتاب اضافه شده است.
23- جنگ ایران و عراق: تاریخ نظامی و راهبردی (فصل هفتم: سالهای 1985 تا 1986[ 65-1364] دوران رکود در جنگی طولانی)
کتاب «جنگ ایران و عراق: تاریخ نظامی و راهبردی» ترجمه کتاب THE IRAN-IRAQ WAR: A Military and Strategic History نوشته ویلیامسون موری و كوین وودز است.
این کتاب سومین و آخرین اثر از مجموعه آثاری با عنوان The Iraqi Perspectives Project است که در آنها به بررسی دیدگاه برخی از مقامات سیاسی و نظامی رژیم سابق عراق درباره جنگ‌های عمده‌اش پرداخته شده است. در این کتاب به بررسی تفکرات صدام و دیگر رهبران عالی عراق در چارچوب تاریخی جنگ و ارائه دیدگاه‌های افراد درباره حاکمان مستبد گذشته و آینده پرداخته شده است. این کتاب به منطق و روند تصمیم‌گیری‌های عراقی‌ها در مواجهه با چالش‌ها می‌پردازد؛ چالش‌هایی که گاهی حتی موجودیت آنها را هم تهدید می‌کند.
اهمیت این کتاب ازآن‌جهت است که گرچه به دست پژوهشگران آمریکایی و عمدتاً با استفاده از اسناد و مدارک رژیم سابق عراق نوشته شده و درواقع جنگ را از دیدگاهی عراقی ـ آمریکایی روایت می‌کند ولی در موارد متعددی به حقانیت جمهوری اسلامی و درستی مواضع مقامات، فرماندهان، رزمندگان و ملت ایران اذعان كرده است.
24- حقیقت درخشان (فصل چهارم: اقدامات و خدمات سپاه در دوران دفاع مقدس)
کتاب «حقیقت درخشان» به نقش سپاه پاسداران و بسیج در دفاع مقدس از منظر مقام معظم رهبری (مدظله) در محدوده زمانی 1359 تا 1395 در سه بخش پرداخته است. بخش اول این کتاب شامل کلیات پژوهش، بخش دوم و سوم نیز در شش فصل به اهداف، رسالت و مأموریت‌های سپاه و بسیج، خصوصیات و ویژگی‌های آنها پرداخته است.
کتاب «حقیقت درخشان» دارای این وجه ممیزه است که دیدگاه مقام معظم رهبری در خصوص سپاه و بسیج در دفاع مقدس را با استفاده از روش تحقیق کیفی و اسنادی تحلیل محتوای کیفی، دسته‌بندی و طبقه‌بندی موضوعی کرده تا تصویر کلی و جامع از دیدگاه ایشان در خصوص پیشینه و خدمات این دو نهاد انقلابی ارائه نماید.
25- فرماندهان دفاع مقدس ـ شهید احمد کاظمی (فصل هشتم: جنگ و گریز در شرق بصره)
شهید کاظمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران جزو اولین کسانی بود که به سپاه پاسداران پیوسته و از فرماندهان آن محسوب می‌شد. احمد کاظمی، با شروع جنگ ایران و عراق، با یک گروه 50 نفره در جبهه‌های آبادان حضور یافت و مبارزه را با عراق آغاز کرد. در پایان جنگ، این گروه 50 نفره به یکی از لشکرهای قوی و مهم سپاه (لشکر زرهی 8 نجف اشرف) به فرماندهی احمد کاظمی تبدیل شد. بکارگیری سلاح‌های به غنیمت گرفته شده از نیروهای عراقی که به صدها تانک و نفربر و توپخانه و ماشین‌آلات جنگی بالغ می‌شد. در جریان عملیات بیت‌المقدس، کاظمی درحالی‌که فرماندهی تیپ نجف اشرف را به عهده داشت، با عبور از رودخانه کارون در نیمه‌های شب و بانفوذ به عمق بیست کیلومتری خط دشمن، خود را به جاده استراتژیک اهواز- خرمشهر رساند و بین نیروهای جبهه خودی و جبهه دشمن نبردی تن به تن رخ داد. او با تثبیت جاده آسفالت حملات بعدی خود را به سمت خرمشهر آغاز کرد.
اسفندماه 1366 لشکر 8 نجف اشرف به فرماندهی کاظمی در عملیات والفجر 10 در محور دربندیخان حلبچه شرکت کرد. کاظمی که مسئول تصرف شهر حلبچه بود، برای حفظ جان مردم و برای برای رعایت حال زنان و کودکان دستور داد هیچ کس حق ورود به شهر حلبچه را ندارد و عملیات را پیگیری و به پایان رساند.
این اثر در 10 فصل، دیدگاه های محسن رضایی، غلامعلی رشید، مصطفی ایزدی، حسین علایی، محمد درودیان و حسن روحانی را درباره شهید احمد کاظمی دربر دارد.
26- نبـرد شرق بصـره (فصل اول: طرح‌ریزی در شرایط ویژه)
این کتاب شامل 3 فصل است. فصل اول کتاب تحت عنوان «طرح‌ریزی در شرایط ویژه» از والفجر 8 تا کربلای 4 و فرازهایی از مدیریت در فضای دشوار با ویژگی‌های انقلابی را به نمایش می‌گذارد.
«هجوم به مستحکم‌ترین خطوط دفاعی دشمن» عنوان دومین فصل کتاب که طی آن به شرح اجمالی عملیات با هدف نمایش مدیریت و فرماندهی در صحنه نبرد، آن هم در فضایی مملو از خوف و رجا می‌پردازد.
فصل سوم و پایانی این اثر «بازتابها و دستاوردها« نام گرفته که واکنش رسانه‌های گروهی، مواضع آمریکا و شوروی، جنگ شهرها و شرایط ایران برای پایان جنگ را عرضه می‌کند .این فصل توضیح پیچیدگی‌های مواضع دو ابر قدرت شرق و غرب در آن زمان و نیز انگیزه‌ها و اهداف رسانه‌ها از نوع تنظیم و انتقال اخبار در دوران دفاع مقدس، به خواننده کمک می‌کند که عظمت عملیات کربلای 5 و نتایج آن را بیش از پیش درک نماید .همچنین اشاره به شرایط جمهوری اسلامی برای پایان بخشیدن به جنگ نیز پاسخ ابهاماتی است که به علت ضعف اطلاعات، گاهی به اذهان خطور می‌کند.
از ویژگی‌های کتاب دارا بودن فهرست راهنمای موضوعی کتاب، جدول‌هایی در خصوص سازمان رزم و انواع یگانهای دشمن و نیز نقشه عملیات کربلای 5 شامل محورهای هجوم، موانع و منطقه آزاد شده می‌باشد، که برای سهولت در بهره‌برداری محققین و پژوهشگران به موضوعات مورد نظر در انتهای کتاب گنجانده شده است.
27- جنایت جنگى؛ حملات شیمیایى عراق در جنگ با ایران (فصل هشتم: تكرار بمباران شیمیایى گسترده در منطقهی شلمچه)
در کتاب «جنایات جنگی؛ حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران» به ابعاد دیگری از حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران همچون بررسی جایگاه تسلیحات شیمیایی در جنگ هشت ساله از دیدگاه نظامی، تحلیل انتقادی دیپلماسی خارجی و عمومی جمهوری اسلامی ایران و همچنین پیامدها و بازتاب این اقدام غیر انسانی رژیم بعث عراق پرداخته شده است.
نویسنده کتاب، محمدباقر نیکخواه بهرامی است که خود به‌عنوان راوی در دوران جنگ به‌صورت عینی شاهد حوادث رخ داده بوده و در نگارش این کتاب وقایع را دقیق و علمی و همچنین نقادانه به قلم آورده است.
این کتاب شامل 12 فصل و یک بخش ضمائم است. فصل اول «تاریخچه جنگ‌های شیمیایی» نام دارد. فصل دوم با عنوان «عوامل شیمیایی و کاربرد آنها در جنگ‌ها»، فصل سوم با عنوان «دستیابی عراق به سلاح‌های شیمیایی»، فصل چهارم با عنوان «کاربرد سلاح‌های شیمیایی از دوره اشغال تا ورود ایران به خاک عراق»، فصل پنجم با عنوان «بمباران شیمیایی عملیات خیبر و اقدامات دیپلماتیک ایران»، فصل ششم «افزایش حملات شیمیایی عراق در عملیات بدر و اقدامات سیاسی ایران»، فصل هفتم با عنوان «بمباران گسترده فاو؛ اوج جنگ شیمیایی عراق علیه ایران»، فصل هشتم «تکرار بمباران شیمیایی گسترده در منطقه شلمچه»، فصل نهم «فاجعه شیمیایی حلبچه»، فصل دهم با عنوان «حملات شیمیایی عراق در مقطع پایانی جنگ»، فصل یازدهم «برون افتادن رازها» و فصل دوازدهم «جمع‌بندی؛ نتایج کلی حملات شیمیایی، بررسی کلی مواضع سازمان‌های بین المللی» نام دارند.
با استفاده از نتایج و یافته‌های کلی به جمع‌بندی حملات شیمیایی پرداخته و در پایان مواضع سازمان ملل متحد درباره کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ عراق علیه ایران را بررسی کرده است.
28- روزهای پرالتهاب (خاطرات محمد کرمی‌راد) (بخش دهم: عملیات کربلای1 و 4 ،والفجر9 ،نصر4 و 8)
کتاب «روزهای پرالتهاب»، خودنگاشت سردار محمد کرمی راد، فرمانده لشکر 11 امیرالمؤمنین(ع) در دوران دفاع مقدس است که در این کتاب، ضمن بازگویی خاطرات دوران انقلاب و پیروزی آن به بیان فعالیت‌هایشان در دوران حساس انقلاب و دفاع مقدس پرداخته و خاطرات تلخ و شیرین آن دوران پرفرازونشیب را بازگو کرده است.
با توجه به اینکه هریک از خاطراتی که در کتاب بیان شده، هرکدام در مقطع خاص خودش، شور و هیجان خاصی را داشته است و بر همین اساس عنوان کتاب «روزهای پرالتهاب» نهاده شده است.
این کتاب 406 صفحه‌ای به همراه تصاویر، نقشه و کالک است که به نویسندگی محمد کرمی راد در سال 1397 توسط انتشارات مرز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس منتشرشده است.
نظر شما