خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) پردیس سیاسی: سال 1400 در حالی به پایان رسید که همچنان همه‌گیری ویروس کرونا بر بخش بزرگی از روزهایش سایه انداخته بود و اگرچه  واکسیناسیون علیه این پاندمی به شکل گسترده انجام شد، اما انتشار سویه‌های مختلف از این ویروس و فضای شکننده حاصل از آن، زندگی بسیاری از ساکنین کره زمین، از جمله کشور ما را تحت الشعاع داده بود. به همین ترتیب در سال 1400 نیز مانند سال گذشته‌اش اکثر کلاس‌های دانشگاهی در بستر فضای مجازی برگزار شد و باز هم خبری از نمایشگاه‌ بین‌المللی کتاب نبود. علاوه بر شرایط عمومی حاصل از این بیماری، چرخه نشر کتاب در سال 1400 همچنان با معضلی قدیمی اما مهم و تاثیرگذار یعنی کمبود کاغذ نیز دست و پنجه نرم می‌کرد و این امر همراه با سایر افزایش‌ هزینه‌ها، به بالا رفتن بهای کتاب انجامید. به بهانه اتمام سال 1400 در گزارشی به بازار کتاب‌های علوم انسانی در سالی که گذشت پرداخته‌ایم و کم و کیف آن را از نظر گذراندیم

سهم تولیدات علوم اجتماعی در بازار کتاب سال 1400
علوم اجتماعی یکی از حوزه‌های جذاب در علوم انسانی است که در سال 1400 نسبت به سال 99 عناوین بیشتری از کتاب‌ها با محوریت موضوعات آن وارد بازار کتاب شده است. بنابر آمار خانه کتاب از اردیبهشت تا دی ماه سال 1400 ، ده هزار و 753 عنوان کتاب در حوزه علوم اجتماعی تولید شده که بیش‌تر آن‌ها چاپ نخست بوده‌اند، این رقم در سال 1399، هشت هزار و 429 عنوان بوده و نشان از افزایش تولید در این حوزه دارد. علاوه بر این، بنابر آمار ارائه شده توسط خانه کتاب، در حوزه علوم اجتماعی حجم کتاب‌های تالیفی نسبت به کتاب‌های ترجمه‌ای بیشتر بوده است یعنی از جمع کلی ده هزار و 753 عنوان کتاب این حوزه، هشت هزار و 308 عنوان به تالیف و دو هزار و 445 عنوان به ترجمه اختصاص داشته است.

استقبال از کتاب‌های علوم اجتماعی
اما استقبال از حوزه کتاب‌های علوم اجتماعی در سال 1400 به چه شکل بوده است؟ آیا هیج کدام از عناوین کتاب‌های این حوزه را می‌توانیم در میان کتاب‌های پرفروش سال 1400 ببینیم؟ بنا بر آمار اعلام شده خانه کتاب در مورد عناوین پرفروش‌ترین کتاب‌های سال 1400 از اردیبهشت تا دی ماه، هیچ کدام از کتاب‌های علوم اجتماعی در لیست پرفروش‌ترین کتاب‌های ماهیانه نبوده است. موضوعی که تا حد زیادی قابل حدس است. در ادامه و برای اطلاع بیشتر از کم و کیف انتشار کتاب‌های علوم اجتماعی به سراغ چند ناشر مطرح این حوزه رفته‌ایم.

دست پر‌تر کتاب‌های نظری و ترجمه
نشر آگه از جمله نشرهای با سابقه در علوم انسانی است. مطابق اطلاعات واحد روابط عمومی این نشر در گفت‌وگو با ایبنا، تمرکر بیشتر این انتشارات در حوزه علوم اجتماعی بر مباحث نظری و میان رشته‌ای بوده است که مخاطبان در سال‌های اخیر استقبال خوبی از آن داشته‌اند. علاوه بر این نشر آگه بر خلاف آمار خانه کتاب عمده تولیدات خود را در حوزه ترجمه داشته و این انتخاب علاوه بر استراتژی کلی انتشارات که تاکید بر موضوعات نظری است به استقبال بیشتر مخاطبان از آثار ترجمه‌ای نیز مربوط است. مهم‌ترین معضلی که این نشر در سال گذشته با آن دست و پنجه نرم کرده افزایش قیمت کاغذ و کمبود آن بوده است و کرونا هر چند بر بازار کتاب تاثیر منفی داشته اما به اندازه کاغذ آن را تحت‌ تاثیر قرار نداده است.

کرونا و خواندن بیشتر کتاب
نشر ثالث از دیگر نشرهایی است که بخشی از فعالیت خود را در حوزه علوم انسانی انجام می‌دهد. رئوف آشوری مدیر روابط عمومی این نشر در مورد بازار کتاب‌های علوم اجتماعی و نسبت آثار تالیفی به ترجمه در آن به ایبنا می‌گوید: در حوزه علوم اجتماعی بیشتر تمرکز ما بر جامعه‌شناسی فرهنگ و انسان‌شناسی است و علاوه بر مخاطبان، این آثار به واسطه مترجمان حرفه‌ای که ما با آن‌ها کار می‌کنیم نیز به ما معرفی می‌شوند و به عبارتی خط و مشی انتشارات هم در همین تعامل شکل می‌گیرد، همانطور که می‌دانید این خط و مشی در نشرهای مختلف می‌تواند متفاوت باشد اما در نشر ما عمده آثار این حوزه مربوط به آثار ترجمه هستند.

مدیر روابط عمومی نشر ثالث اما برخلاف نشر آگه تاثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر بازار کتاب را منفی ندانسته و به ایبنا می‌گوید: به نظر من در زمان همه‌گیری کرونا اقبال به کتابخوانی به یک معنا بیشتر هم شده است، البته این موضوع را من با تمرکز به آرام و ارقام رسمی اعلام نمی‌کنم بلکه بر پایه مشاهدات شخصی خود و گزارش‌های شفاهی می‌توانم بگویم که کتاب‌خواندن افراد در این دو سال در بسیاری از حوزه‌ها بیشتر شده است. البته این تاثیر را در مورد محتوای مورد نظر مخاطبان حداقل در نشر خودمان شاهد نبودم یعنی تغییر قابل توجهی در موضوعات مورد پسند مخاطبان در این مدت نسبت به زمان پیش از همه‌گیری مشاهده نشد.

مجازی شدن دانشگاه و آسیب به بازار کتاب علوم اجتماعی
نشر اندیشه احسان از جمله ناشرانی است که عناوین زیادی از آثار منتشره خود را به حوزه علوم اجتماعی اختصاص داده است. محمد علی مدنی دبیر این نشر در مورد بازار کتاب علوم اجتماعی به ایبنا می‌گوید: امسال به دلیل مجازی بودن دانشگاه‌ها به علت کرونا ما در علوم اجتماعی مخاطبان کمتری داشتیم چرا که مخاطبان ما در این حوزه بیشتر از دانشگاه می‌آمدند و مجازی شدن دانشگاه‌ها آن تعامل و پویایی میان اساتید و دانشجویان را بسیار کم کرده و این موضوع در حیطه کتاب‌های علوم اجتماعی به ما آسیب قابل توجهی وارد کرد.

مدنی در مورد نسبت آثار ترجمه و تالیف در حوزه علوم اجتماعی در این انتشارات نیز توضیح می‌دهد: ما بیشتر تلاش داریم در حوزه علوم اجتماعی بر آثار تالیفی تمرکز داشته باشیم و به عبارتی استراتژی اصلی ما تالیف است اما از سوی دیگر تالیف کار دشوارتری است و کتاب مناسب در این حوزه با چالش بیشتری روبه رو است. هم از سمت ممیزی و جمع‌آوری و هم از سمت فروش. البته ما به ترجمه هم می‌پردازیم اما چون هدفمان در حوزه علوم اجتماعی پرداختن به مسائل بومی و داخلی است ترجیح می‌دهیم این آثار از میان مولفان ایرانی باشند و ایرانیزه باشند و حتی ترجمه‌ها را هم با همین نگرش انجام می‌دهیم.

این ناشر در مورد استقبال مخاطبان از ترجمه و تالیف هم به ایبنا می‌گوید: تجربه من در این سال‌ها نشان می‌دهد که ترجمه از سمت مخاطبان استقبال بیشتری داشته است مگر آثاری که توسط اساتیدی نوشته شده باشند که به نوعی در این حوزه‌ها برند هستند. اما همانطور که اشاره کردم ما در ترجمه‌هایمان نیز سعی می‌کنیم موضوعاتی را انتخاب کنیم که با ایران و شرایط آن سازگار بوده و به عبارتی مفید باشند. به همین دلیل بخش دیگری از فعالیتمان  را هم به موضوعات روز از جمله کرونا اختصاص دادیم.

دبیر این مجموعه وضعیت بازار کتاب‌های علوم انسانی را نسبت به سال قبل ضعیف‌تر دانسته و توضیح می‌دهد: هر چند وضعیت کاغذ در سال‌های اخیر همواره بر این بازار تاثیر منفی داشته است اما همانطور که گفتم به نظر من در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی برگزار نشدن حضوری کلاس‌های دانشگاه از یک سو و از سوی دیگر برگزار نشدن نمایشگاه حضوری کتاب آسیب‌های جدی‌تری را وارد کرده‌اند. این عدم برگزاری شور را از فروش کتاب می‌گیرد و نمایشگاه مجازی هم به هیچ عنوان نمی‌تواند جایگزین نمایشگاه حضوری باشد. چرا که این فضا هنوز برای بسیاری شناخته شده نیست و علاوه بر این جز ناشرانی که از مدتی پیش در فضای مجازی فعال بوده‌اند و در این حوزه هزینه کرده‌اند ناشران نوپا سهم کمتری در این فضا داشته و دارند.

تقدم تالیف بر ترجمه در نشرهای دولتی
با نگاهی به عناوین کتاب‌های علوم اجتماعی درمی‌یابیم ناشران این حوزه تنها به ناشران خصوصی محدود نمی‌شوند و بخشی از کتاب‌های علوم اجتماعی توسط پژوهشگاه‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت تولید و به دست مخاطبان می‌رسند. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از جمله این موسسات است که بخش عمده تولیدات خود را در حوزه علوم اجتماعی قرار داده است. یکی از کارشناسان واحد روابط عمومی این پژوهشگاه به ایبنا می‌گوید: ما در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تمرکز خود را به شکل توامان بر ترجمه و تالیف قرار داده‌ایم اما با توجه به این که بخش عمده کار ما در پیوند با اساتید داخلی است وزن آثار تالیفی نسبت به آثار ترجمه بیشتر است و علوم اجتماعی هم نسبت به سایر حوزه‌ها تولیدات بیشتری داشته است. البته تولیدات پژوهشگاه با توجه به سیاستگذاری‌هایی که در بخش‌های مختلف انجام می‌شود متنوع است و علاوه بر این به فعال بودن یا نبودن اعضای هیئت علمی‌مان هم ارتباط دارد. برای مثال برخی از موضوعات هستند که در سال‌های اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند از جمله اعتلای علوم انسانی که بخشی از آن نیز در حوزه علوم اجتماعی دنبال شده است.

او در توضیح مخاطبان آثار پژوهشگاه و تاثیر شرایط اقتصادی بر تولیدات این موسسه توضیح می‌دهد: از آنجایی که حوزه ما تخصصی است، مخاطبان ما نیز عام نیستند و نگاه ما نیز به انتشار کتاب تخصصی‌تر است . مخاطبان ما اصولا از افرادی هستند که در این حوزه‌ها به شکل تخصصی فعال هستند و برای مثال قلم‌فرسایی می‌کنند. و به نوعی می‌توان گفت ثابت هستند اما حوزه نشر به شکل کلی در این سال‌ها دستخوش مشکلات مختلفی شده است که اقتصاد از مهم‌ترین آن‌هاست. اما در مجموع وضعیت ناشران دولتی با خصوصی کمی متمایز است و به ویژه در قسمت پخش هر چند ما با بسیاری از کتاب فروشی‌ها کار می‌کنیم اما باز هم به اندازه نشرهای خصوصی در این زمینه برابر نیستیم و تبلیغاتمان هم هم‌سنگ نیست. از طرف دیگر در ناشران دولتی سود هم به آن معنا مد نظر نیست و محدودیت‌های از یک سو کمتر است. در بسیاری از موارد بیشتر تمرکز ما بر این است که محتوای مورد نظر بنا بر نیازهای تشخیص داده شده تولید و در دسترس قرار بگیرند.

از پاندمی تا اقتصاد نشر
همانطور که مشاهده کردیم علوم اجتماعی در سال گذشته از نظر تعداد عناوین، نسبت به حوزه‌هایی چون فلسفه و روانشناسی سهم بیشتری در تولیدات بازار کتاب داشته است و از سوی دیگر بخش عمده این تولیدات در حوزه تالیف بوده‌اند. این در حالی است که بیشتر ناشران خصوصی به آثار ترجمه توجه بیشتری دارند چرا که بنا بر تجربه دریافته‌اند، این آثار در مقایسه با آثار تالیفی بازار بهتری نزد مخاطبان پیدا می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد عمده تولیدات تالیفی حوزه علوم اجتماعی توسط ناشران غیر خصوصی انجام می‌شود که احتمالا اهدافی جز بازار را دنبال می‌کنند؛ که ارتقا در نظام دانشگاهی می‌تواند یکی از آن‌ها باشد.

از سوی دیگر کتاب‌های حوزه علوم اجتماعی تا حد زیادی به نام افراد وابسته شده‌اند و درج شدن نام استادی شناخته‌ شده بر روی جلد کتاب، حتی اگر در حد نوشتن مقدمه‌ای کوتاه بر آن باشد، در فروش تاثیر بسیاری خواهد داشت و همین موضوع کار را برای آثار تالیفی از محققان تازه‌کار دشوارتر می‌کند، هرچند که بسیاری از ناشران از ضعیف بودن آثار تالیفی نیز گلایه‌مندند.

اقتصاد نشر یکی دیگر از موضوعاتی است که در سال 1400 ناشران کتاب‌های علوم انسانی را که مخاطبان کمتری نسبت به حوزه‌هایی چون ادبیات یا سبک زندگی دارند، تحت فشار قرار داده است، گرانی کاغذ و تورم از یک سو هزینه تولید کتاب را افزایش داده و از سوی دیگر همین تورم قدرت خرید مخاطبان را کاسته و باعث حذف کتاب از سبد خرید بسیاری شده است، علاوه بر این به اعتقاد برخی از فعالان این حوزه، ایرانیان در خرید کتاب همچنان روش سنتی را ترجیح می‌دهند و به همین دلیل برگزار نشدن رویدادهایی چون نمایشگاه بین‌المللی کتاب در کاهش فروش و عدم آشنایی مخاطبان با عناوین تازه ناشران تاثیر بسزایی داشته است.