به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ایران خبری از برگزاری نمایشگاهی مرتبط با کتاب آن هم در این وسعت نبود؛ انقلاب اسلامی 57 که به سرانجام رسید فرهنگ نیز دگرگون شد. مسئولانی که روی کار آمده بودند تقویت همه حوزه‌ها را در دستور کار داشتند. بالاخره هم نوبت به فرهنگ و کتاب رسید؛ در دوره ریاست جمهوری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مد ظله العالی) بود که نخستین دوره «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» برگزار شد. یکی دو سالی را که در این میان فاکتور بگیریم از آن زمان تاکنون این نمایشگاه به صورت مداوم درحال برگزاری است؛ آن اوایل به دلیل شرایط جنگی کشور یک سال و این اواخر نیز به دلیل شرایط کرونایی کشور دو سالی برگزار نشد. اکنون که چهل‌وچهار سال از انقلاب اسلامی ایران می‌گذرد «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» به دوره سی‌وسوم رسیده است. مطلبی که در ادامه می‌خوانید بخش اول گزارشی است با عنوان «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تفرجگاهی فرهنگی» که نگاهی است به «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» از ابتدای شکل‌گیری تا سال 1374 که هشتمین دوره آن برگزار شد.
 

آغاز نمایشگاه کتاب در بحبوحه جنگ
شش سال از دهه شصت شمسی گذشته بود و ایران همچنان در جبهه نبرد، مقاومت و ایستادگی می‌کرد که مسئولان امر برآن شدند تا عرصه فرهنگ و کتاب را وارد فازی جدید کنند؛ از همین روی نیز ترتیبی اتخاذ کردند تا نخستین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شود. نمایشگاهی که زیر بمباران دهه 60، در هنگامه آخرین ماه‌های جنگ ایران و عراق و تنها چند سال پس از انقلاب اسلامی برپا شد و ماندگار ماند. درست سیزدهم آبان ماه سال 1366 بود که اولین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با حضور حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مد ظله العالی) که آن زمان ریاست جمهوری کشور را برعهده داشتند، افتتاح شد؛ حضور مقام اول اجرایی کشور در نمایشگاهی که نخستین تجربیات خود را از سر می‌گذراند نشان از اهمیت این فعالیت فرهنگی دارد.‌ اما حضور ایشان تنها محدود به دوره نخست نبود و بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برای حضرت چه آن زمان که ریاست قوه مجریه و چه از زمانی که عهده‌دار رهبری کشور هستند تبدیل به یک سنت شد و ایشان در ادوار مختلف این فعالیت فرهنگی در محل برگزاری نمایشگاه حضور پیدا کرده و همیشه نگاهی مثبت نسبت به آن داشتند. در بخشی از پیام ایشان به اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران آمده است که «کوشش تحسین‌برانگیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب، فرصت مغتنمی است برای اهل کتاب از مولف و ناشر و خواننده که با ارزیابی «موجودی» خود، در راه تکامل هرچه بیشتر این میراث گرانقدر تاریخ فرهنگ بشری بکوشند.»

این نمایشگاه با همراهی 200 ناشر داخلی با 8 هزار عنوان کتاب و 196 ناشر خارجی با 26 هزار عنوان کتاب از 32 کشور جهان در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد. از آن رو که در این نمایشگاه بیش از دو هزار عنوان کتاب مرجع درخصوص فرهنگ و تمدن اسلامی عرضه شد عنوان «فرهنگ و تمدن اسلامی» به خود گرفت.
 

 
نمایشگاه کتاب با خزان شروع شد و در بهار ماندگار
بهار که می‌آید انتظار برگزاری نمایشگاه کتاب را نیز با خود به همراه می‌آورد؛ نمایشگاهی که پاییز سال 66 آغاز شد پس از وقفه‌ای دوساله به بهار منتقل شد و هجدهم اردیبهشت ماه(سال1368)، محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران باز هم بوی کتاب گرفت. در دومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که با حضور رئیس جمهور وقت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) افتتاح شد تعداد ناشران داخلی افزایش یافت و نمایشگاه با 250 ناشر داخلی با 10 هزار عنوان کتاب و 330 ناشر خارجی با 28 هزار عنوان کتاب از 29 کشور جهان برگزار شد؛ نخستین تغییر در این نمایشگاه همان تغییر زمان برگزاری آن بود و از جمله اتفاقات تازه آن نیز اولین حضور ناشران شهرستانی در دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود.
 

 
نمایشگاه کتاب سوم؛ پیش از زلزله رودبار
حدود یک ماه و نیم پیش از آنکه زلزله مرگبار رودبار جان آن‌ همه انسان بی‌گناه را بگیرد، مردم پایتخت در تب و تاب برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بودند تا دوره سوم آن را نیز با شکوه هرچه بیشتر پشت سر بگذارند. این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هجدهم تا بیست‌وهشتم اردیبهشت‌ماه سال 1369 در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد و رئیس جمهور وقت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) آن را افتتاح کرد. ایشان در این نمایشگاه طی گفتگویی با خبرنگاران از کتاب به عنوان یک مسئله مهم یاد کردند و در پیامی خطاب به مردم ضرورت جدی گرفتن کتابخوانی را مورد تأکید قرار دادند.
 
در سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز با افزایش تعداد ناشران داخلی روبه‌رو بودیم به صورتی که 341 ناشر داخلی با 10 هزار عنوان کتاب در نمایشگاه حضور داشتند و از این میان 48 ناشر از شهرستان آمده بودند. همچنین 305 ناشر خارجی با 34 هزار 200 عنوان کتاب از 24 کشور جهان نیز دیگر ناشران حاضر در نمایشگاه کتاب سوم بودند. معرفی ناشران برگزیده در دو بخش داخلی و خارجی یکی از جریانات جدید این دوره از نمایشگاه است؛ موسسه انتشاراتی دانشگاه تهران، امیرکبیر، سروش، آستان قدس رضوی و کتاب کودک و همچنین موسسه انتشاراتی نویدشیراز از جمله ناشران برگزیده داخلی بودند و همچنین هشت موسسه انتشاراتی از کشورهای آلمان، انگلستان، آمریکا، سوئیس و لبنان لوح تقدیر گرفته و از سه موسسه انتشاراتی مصر، سوریه و لبنان به عنوان ناشران برگزیده یاد شد.
 

عطر مطبوع نمایشگاه در پایتخت
عطر نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بازهم پایتخت را در اردیبهشت ماه سال هفتاد خورشیدی مطبوع کرد؛ علاقه‌مندان به کتاب، روزهای شانزدهم تا بیست‌وششم سری به محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران می‌زدند تا آثار موردنظر خود را از 320 ناشر داخلی شرکت کننده در نمایشگاه و در بین 12 هزار عنوان کتاب بیابند و بخرند. البته نمایشگاه کتاب چهارم میزبان 330 ناشر خارجی با 42 هزار عنوان کتاب نیز بود.
 
اجرای برنامه جنبی از وقایع جدیدی بود که نخستین بار در چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عملی شد؛ در این دوره از نمایشگاه کتاب، سالن ویژه فلسطین برپا شد و چند سمینار فرهنگی و شب شعر با حضور شاعران و نویسندگان فلسطینی انجام گرفت.
 

 
اردیبهشت؛ ماه کتاب، ماه مطبوعات/ ورقی تازه در عرصه فرهنگ
درست 30 سال پیش بود که بازهم اردیبهشت، ماه کتاب شد؛ چندماهی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گذشته بود و کشورهای مستعمره استقلال خود را بازیافته بودند که پنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در همان جای همیشگی‌ این چند سال برگزار شد. موضوع این نمایشگاه کتاب که سال 1371 برگزار شد نیز به مناسبت فروپاشی شوروی «جمهوری‌های مسلمان‌نشین آسیای میانه (آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان)» انتخاب شد.
 
 در ایام برگزاری این دوره از نمایشگاه کتاب که پانزدهم تا بیست‌وپنجم اردیبهشت‌ماه برپا شد 430 ناشران داخلی حضور داشتند و از این میان 65 ناشر، ناشر کتاب‌های کودک بودند. مخاطبان نیز می‌توانستند از بین 17 هزار و 600 کتاب ناشران داخلی اثر دلخواه خود را خریداری کنند. 565 ناشر داخلی از 26 کشور دنیا نیز با 45 هزار عنوان کتاب در پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور داشتند. در این نمایشگاه، فروش مستقیم کتاب خارجی جانشین سیستم ثبت سفارش شد.
 
در این دوره معاونت آموزش و تحقیقات جهاددانشگاهی، سازمان اسناد ملی ایران، انتشارات خدمات آموزشی کودکان، انتشارات مدرسه و انتشارات زلال از میان ناشران داخلی و مک گراوهیل، چیپمن اندهال، انتشارات الاید پاپلیشر، موسسه مک این تاییر اینفورمیشن سرویس و انتشارات دارالفکر از بین ناشران خارجی به عنوان ناشران برگزیده انتخاب شدند.
 
در همان سال بود که مسئولان امر تصمیمی تازه گرفتند و برگی تازه در حوزه فرهنگ ورق خورد. این‌بار اهالی رسانه نیز می‌توانستد نمایشگاهی برپا کنند؛ نمایشگاه مطبوعات. نمایشگاهی که برای اهالی رسانه بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه به شمار می‌رود در نخستین دوره خود که با نمایشگاه کتاب پنجم همزمان بود با 110 نشریه برگزار شد و این امر یکی از جریانات جدیدی بود که در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به راه افتاد.
 

 
تجربه‌ی، تجربه‌های تازه در نمایشگاه کتاب ششم
در روزهای چهاردهم تا بیست‌وچهارم اردیبهشت‌ماه سال 1372 محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران مدام از جمعیت پر و خالی می‌شد؛ سوله‌های این محل باز هم مامنی شده بود برای برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که اکنون نوبت به دوره ششم‌اش رسیده بود. دوره‌ای که برنامه‌های تازه‌ای را تجربه کرد و یکی همان توجه بیشتر به کودکان است که با برپایی بخش فعالیت‌های فرهنگی و هنری کودکان همراه بود. برگزاری مسابقه کاریکاتور با نام «توطئه شیطانی» نیز از همین دست برنامه‌ها بود و دیگر آزمون‌های نو در ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، برگزاری اولین نمایشگاه اطلاع‌رسانی با حضور 39 مرکز اطلاع‌رسانی و اجرای اولین نمایشگاه خدمات چاپ با 50 مرکز خدمات نشر  را شامل می‌شود. تجربه این تجربه‌های جدید در نمایشگاه مانعی برای برپایی برنامه‌های دوره‌های قبل نبود و دومین نمایشگاه مطبوعات نیز در این دوره با حضور 160 نشریه و روزنامه برگزار شد.
 
ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران علاوه بر پذیرایی از علاقه‌مندان به کتاب، اهالی قلم، چاپ و رسانه میزبان 526 ناشر داخلی با 18 هزار عنوان کتاب و 700 ناشر خارجی از 28 کشور جهان با 42 هزار عنوان کتاب (16 هزار عربی و 26 هزار لاتین) بود.
 
رسم معرفی ناشران برگزیده در این دوره نیز پا برجا بود اما با یک تفاوت؛ این بار ناشران برگزیده سال نیز معرفی شدند. بر این اساس مرکز نشر دانشگاهی، موسسه آل البیت (ع) و انتشارات علمی، کتاب‌های شکوفه وابسته به انتشارات امیرکبیر و انتشارات پیام آزادی به عنوان ناشر برگزیده سال معرفی شدند.
 
در بخش ناشران داخلی نیز انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، انتشارات کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی، انتشارات فاطمی و انتشارات نوید شیراز و  در بخش ناشران خارجی نیز انتشارات دارالفکر المعاصر، انتشارات UBS، انتشارات المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الاداب، الشرکه المتحده للتوزیع و Cambridge University press  برگزیده شدند.
 

زبان فارسی؛ زبان مشترک ما
حدود یک سالی بود که هنرمند انقلاب، مرتضی آوینی به شهادت رسیده بود و بنا بود تا محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران در روزهای چهاردهم تا بیست‌وسوم اردیبهشت ماه (1373) حضور مردم در هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را تماشا کند و در همین نمایشگاه بود که بزرگداشتی هم برای شهید آوینی گرفته شد. همچنین برای همدردی با مردم مسلمان بوسنی هرزگوین، روزی به یاد مردم این سرزمین در تقویم نمایشگاه کتاب دیده شد.
 
پس از مورد توجه قرار دادن کودکان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نوبت به مفهومی وسیع‌تر به نام خانواده رسید و برنامه‌ها و فعالیت‌هایی با محوریت «نمایشگاه کتاب و خانواده و تجلیل از مقام زن» تدارک دیده شد. اما برنامه‌های هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به اینجا ختم نشد و اولین نمایشگاه و مسابقه کتاب از نگاه عکاسان، دومین نمایشگاه اطلاع رسانی و سومین نمایشگاه مطبوعات با 330 نشریه داخلی و خارجی برپا شد.
 
در نمایشگاه کتاب هفتم که «زبان فارسی میراث مشترک ما» موضوع آن بود 730 ناشر داخلی با 26 هزار عنوان کتاب و 520 ناشر خارجی از 26 کشور و با 35 هزار عنوان کتاب در آن حضور داشته و به ارائه آثار خود به مخاطبان پرداختند.
 
حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، انتشارات انصاریان، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و انتشارات بنفشه وابسته به انتشارات قدیاتی ناشران برگزیده سال، معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات ادبیات داستانی، انتشارات سروش، نشر مرکز، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، انتشارات نوید شیراز، انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان و انتشارات ذکر ناشران برگزیده بخش داخلی و انتشارات جان وایلی و پسران، انتشارات اکسفورد، منشورات عویدات و دارالثقافه قطر ناشران برگزیده خارجی هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بودند.
 

 

نمایشگاه پا به خرداد گذاشت
شش دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در یک دهه از ماه اردیبهشت برگزار می‌شد و حال که به دوره هشتم رسیده بود پا را کمی فراتر گذاشت و برای تداوم برپایی نمایشگاه چند روزی را از خرداد قرض گرفت تا این دوره را با موضوع «سرزمین و مردم ایران» در چهارم خردادماه به پایان برساند؛ 205 هزارنفر از اهالی کتاب و علاقه‌مندان به این کالای فرهنگی در هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که در روزهای بیست‌وششم اردیبهشت تا چهارم خرداد سال 1374 در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شده بود، حضور پیدا کردند؛ در پی یافتن کتاب انتخابی‌شان راهروهای نمایشگاه را پیموده و آثار 700 ناشر بزرگسال و 80 ناشر کودک و نوجوان در میان ناشران داخلی با 35 هزار عنوان کتاب و 470 ناشر خارجی از 38 کشور دنیا با 35 هزار عنوان کتاب را از نظر گذراندند.

برنامه‌ها و بخش‌های جنبی یکی از فعالیت‌هایی بود که از ابتدای شکل‌گیری این نمایشگاه پیگیری می‌شد و دوره هشتم نیز از این ویژگی مستثنی نبود؛ مراسم بزرگداشت آیت‌الله حسن‌زاده آملی، غرفه سرزمین و مردم ایران، نمایشگاه کتاب و کاریکاتور، نمایشگاه عکس از نگاه عکاسان، نمایشگاه و مسابقه قلم در ستیز با تهاجم، مراسم بزرگداشت عیدغدیر، سمینار اطلاع‌رسانی، سمینار بررسی وضع کاغذ در ایران، میزگرد کتاب و خانواده، مراسم یادبود علامه شیخ شوشتری، غرفه نماز و مسابقه کامپیوتری در زمینه معارف علوم قرآنی و اسلامی، سمینار نقد و بررسی وضع نشر و تألیف در گروه علوم انسانی، مراسم روز آزادسازی خرمشهر (محفل شعر و خاطره) سمینار درباره کتاب فرهنگ سُغدی، مراسم بزرگداشت روز عراق، سمینار درباره نقش جایگاه وسایل کتابخانه در کتابداری ایران، روش‌های علمی مطالعه و تندخوانی، فعالیت‌های جنبی این دوره از نمایشگاه را تشکیل می‌داد. همچنین در بخش اطلاع رسانی نیز 72 موسسه در سومین نمایشگاه بین المللی اطلاع رسانی شرکت کردند.