به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، تاریخ، وقایعی اعم از تاریخ جنگ، تاریخ اجتماعی، تاریخ شهر یا تاریخ یک قوم را در برمی‌گیرد که این وقایع در بستر جغرافیا اتفاق می‌افتد. یعنی تاریخ بر روی زمین اتفاق می‌افتد که مفهوم کلی زمین همان ژئو است. ژئوگرافی یا معرب آن جغرافیا از ژئو گرفته شده است. متون تاریخی اعم از تاریخ عمومی، منطقه‌ای، اجتماعی را داریم اما پرسش اینجاست که این وقایع در کجا اتفاق افتاده است؟ در یک قلمرو جغرافیایی. بنابراین رابطه‌ای بین تاریخ و جغرافیا وجود دارد که به جغرافیای تاریخی تعبیر می‌شود.

محمدتقی رهنمایی، استاد بازنشسته جغرافیای دانشگاه تهران و از پیشگامان و نخستین مدرسان گردشگری در ایران که نقش بسیاری در توسعه جغرافیای علمی و مدرن در کشور داشته است، در شرح بیشتر جغرافیای تاریخی گفت: در نتیجه رخداد تاریخی و حضور انسان، چشم‌انداز جغرافیایی عوض می‌شود، چشم‌انداز معادل کلمه Land scape انگلیسی یا  Land schaft  آلمانی است. کلمه چشم‌انداز آلمانی مفهوم وسیعی را در بر می‌گیرد.
 
این استاد جغرافیا بیان کرد: به عنوان مثال تهران بزرگ 220 سال پیش و قبل از اینکه توسط آقامحمدخان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب شود، یک دشت پای کوهی بود. در یک بخش باغات شمیران، در بخشی دیگر باغات ونک، در بخشی دیگر زمین‌های کشاورزی طرشت بود، یعنی در آن زمان در محل کنونی دانشگاه‌ شریف بهترین گندمزارهای دشت تهران قرار داشت. در بخشی دیگر یعنی قسمت‌های جنوبی تهران انگور و سبزیجات و تره‌بار می‌کاشتند و باغات میوه وجود داشت. یعنی اگر 200 سال پیش از دامنه‌های توچال به سمت جنوب نگاه می‌کردیم، آبادی‌های دزاشیب، درکه، یوسف‌آباد، امیرآباد، عباس‌آباد، دولاب و روستاهای مختلفی مثل قلهک، دروس و نیاوران را می‌دیدیم که اکنون در شکم شهر تهران ذوب و تبدیل به محله‌هایی از شهر تهران شده‌اند.
 
وی افزود: اگر اکنون از همان نقطه توچال بایستیم و به شهر تهران نگاه کنیم دیگر خبری از گندمزارها و باغ‌های تهران نیست، ساختمان‌ها، خیابان‌ها و برج‌ها و پل‌ها را می‌بینیم و تغییری در چشم‌انداز اتفاق افتاده است و منظر یا چشم‌انداز عوض شده است. این تغییر و تحول ظرف جغرافیا که توسط انسان انجام گرفته یک سیر تاریخی دارد که این سیر تاریخی همان جغرافیای تاریخی است. یعنی اگر بستر شهر تهران را به عنوان ظرف در نظر بگیریم. مظروف این ظرف یک زمانی تعدادی روستای پراکنده بود که تعدادی خانوار کشاورز در آن زندگی می‌کرد ولی اکنون مظروف این ظرف تبدیل شده است به خیابان، خانه، ساختمان‌های چندطبقه، موسسات صنعتی و تجاری به همراه کلی تغییر که این تغییرات در قالب جغرافیای تاریخی بررسی می‌شود.
 
رهنمایی در ادامه بیان کرد: از سال 1348 تا سال 1392 جغرافیا خواندم؛ در این مدت متوجه نشده بودم که جغرافیای تاریخی چقدر دارای اهمیت است، اما از سال 92 در پژوهشکده تاریخ اسلام، بخش جغرافیای تاریخی را اداره می‌کنم و درباره جغرافیای تاریخی تاکنون دو سمینار و تعداد زیادی سخنرانی برگزار کردم و کوشیدم این مفهوم را در پژوهشکده تاریخ اسلام برای دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد باز کنم. به طوری‌که اکنون در رشته‌های تاریخ و جغرافیا در رشته کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری درسی به نام جغرافیای تاریخی تدریس می‌شود. چند سال در دانشگاه تهران، دانشگاه بین‌المللی قزوین و پژوهشگاه مطالعات فرهنگی اجتماعی که تاریخ در این دانشگاه‌ها در مقطع دکتری تدریس می‌شود، این درس را تدریس می‌کردم و چند تا از دانشجویان رساله دکتری خویش را با موضوع جغرافیای تاریخی پیش من نوشتند.
 
وی افزود: این جغرافیای تاریخی اکنون از نظر دیرین‌شناسی، جغرافیا، تاریخ و باستان‌شناسی دارای اهمیت بسیاری است و حلقه ارتباطی این رشته‌ها با هم است. به‌ویژه در رشته دکتری دانشجویان بسیار علاقه‌مند شده‌اند و من هم بخش جغرافیای تاریخی پژوهشکده تاریخ اسلام را اداره می‌کنم.
 
این استاد جغرافیا در ادامه در شرح کتاب‌هایی که تا امروز منتشر کرده است، گفت: من در دوره کاری خودم 10 جلد کتاب نوشتم. نخستین اثر، کتابی بسیار کاربردی بود به نام «مبانی کشورشناسی جغرافیایی ایران» که این کتاب را در سال‌های 65 یا 66 از زبان آلمانی به فارسی ترجمه کردم و توسط موسسه سحاب چاپ شد. این کتاب ابتدا برنده بهترین ترجمه کتاب سال شد ولی در لحظه آخر از شورای جوایز کنار گذاشته شد، با این وجود از آنجایی که جغرافیای کاربردی بود و ایران را از نظر جغرافیایی معرفی می‌کرد، چهار بار تجدید چاپ شد.
 
رهنمایی در ادامه افزود: «توان‌های محیطی ایران» دومین کتابی است که به رشته تحریر درآوردم، زمانی این کتاب را نوشتم که وزارت مسکن و شهرسازی به جای طرح آمایش سرزمین، می‌خواست طرح جامع سرزمین تهیه کند. در آن زمان این کتاب پایه مطالعات طرح جامع سرزمین و چندین بار تجدید چاپ شد و در اختیار عموم قرار گرفت.
 
وی با بیان این‌که سومین کتاب من در یک مجموعه‌ای چاپ شد، گفت: این کتاب «مجموعه مباحث و روش‌های شهرسازی» نام داشت، تا آن زمان مهندسین شهرساز نمی‌دانستند که مطالعات جغرافیایی چه مطالبی را در مسایل شهری مطرح می‌کند، این کتاب در قالب یک مجموعه شامل اقتصاد، محیط ‌زیست، جغرافیا و حقوق و قوانین شهری و... را در برداشت که توسط وزارت شهرسازی چاپ شد و چندین بار بازچاپ شد. هر سه این کتاب‌ها سال‌ها هم جزو کتاب‌های درسی بودند و هم جزو کتاب‌های مرجع برای عموم.
 
این استاد جغرافیا افزود: کتاب چهارم من به زبان آلمانی در آلمان به چاپ رسید. موضوع این کتاب شامل روابط شهری و روستایی در تهران با تاکید بر گردشگری است ولی چون به زبان آلمانی است، مورد استفاده برای ایرانیان نیست.
 
رهنمایی در ادامه بیان کرد: کتاب پنجم من یک مجموعه سه جلدی شامل 2800 صفحه است که هر جلد 800 صفحه را دربردارد. «کتاب گیلان» پنجمین اثر من توسط یک گروه نوشته شد، این گروه متشکل بود از گنجی، محمودی، سیدجوادی و چند نفر دیگر که بنا داشتیم فرهنگی جامع برای تمام استان‌های ایران تهیه کنیم، که همه خصوصیات استان‌ها را در برداشته باشد. از کتاب گیلان آغاز شد و بسیار ضرر کردیم چون همه هزینه‌ها به یکباره افزایش یافت. این کتاب هزینه خود را جبران کرد اما برنامه ما برای نوشتن این گروه از کتاب‌ها برای همه استان‌ها متوقف شد. این کتاب یک دایره‌المعارف گیلان‌شناسی است.
 
وی افزود: ششمین کتاب هم با گروهی از نویسندگان تهیه شد، کتابی به نام «ایران» و درباره ایران که هر بخشی از این کتاب که نوشته شد، هم به زبان فارسی و هم به زبان انگلیسی منتشر شد. کتاب بعدی من «گردشگری شهری» نام دارد که توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها به چاپ رسیده بود که این کتاب اکنون نایاب است.
 
این استاد جغرافیا در ادامه گفت: هشتمین کتاب من «گردشگری و اوقات فراغت» است. یک نشریه‌ای به نام «تحقیقات تالش» هم منتشر می‌کردم که 17  شماره منتشر شد و به بحران کاغذ و چاپ برخوردم و متوقف شد.
 
وی با بیان این‌که «تهران پایتخت 200 ساله» هم کتابی بود که با گروهی از نویسندگان تهیه شد، گفت: شاید این یکی از بهترین کتاب‌هایی باشد که درباره تهران نوشته شده است. برای اینکه سمینار دویستمین سال پایتختی تهران را که در پاریس برگزار کردند، در سال 1368 بهترین ایرانشناسان در آنجا جمع شدند. هر کسی که در دنیا در مورد ایران و مخصوصا تهران کار کرده بود، در آنجا حضور داشت. مجموعه مقالات آن سمینار را فرانسوی‌ها به زبان انگلیسی و فرانسه چاپ کردند و شهرداری تهران آن را ترجمه کرد و به چاپ رساند که اکنون تجدید چاپ شده است.
 
این استاد جغرافیا درباره کتاب‌های جدیدی که در دست نگارش دارد، بیان کرد: در حدود یک سال است که خاطراتم را می‌نویسم و هنوز تمام نشده است. عنوانی برای این کتاب انتخاب نکرده‌ام اما خاطرات من به تاریخ اجتماعی تالش برمی‌گردد. کتاب دومی که در دست تالیف دارم کتاب «تالش و تالشان» است که این کتاب در حقیقت معرفی تالش است. این کتاب مجموعه‌ای است که شرح تاریخ، جغرافیا، هنر و فرهنگ، شهرنشینی، تاریخ اجتماعی و تاریخ سیاسی تالش را در بردارد.
 
وی با بیان اینکه کتاب «تالش و تالشان» از این نظر بسیار حائز اهمیت است که به تغییرات منطقه تالش پس از معاهده ترکمانچای می‌پردازد، گفت: به دنبال جنگ‌های ایران و روس در قرن نوزدهم یعنی در سال 1828 میلادی و بعد از بسته شدن معاهده ترکمانچای تعدادی از ایالت‌های ایران به روسیه تزاری واگذار شد. در این میان روس‌ها و حکومت فتحعلی‌شاه قاجار با تالشان سر ناسازگاری داشتند یا برعکس حکومت آن زمان تالش هم با حکومت قاجار و هم با حکومت تزارها سرناسازگاری داشت. به همین دلیل این‌ها به دنبال معاهده ترکمانچای به این نتیجه رسیدند که تالش را تجزیه کنند، از رودخانه آستارا به آن سمت را جدا کردند و به روس‌ها دادند که بعدها در زمان استالین آنجا بخشی از جمهوری جعلی آذربایجان شد.
 
رهنمایی افزود: از رودخانه آستاراچای که به سمت شمال می‌رویم بر روی نقشه‌های جغرافیا در جنوب باکو رودخانه کورا یا همان کورش قرار دارد که آن مرز بین تالش و حران شیروان است. این قسمت از تالش شامل شهرهای «لنکران»، «ماسالی»، «اجارو» و «لیلیک» به روس‌ها واگذار شد. آنچه که این سمت رودخانه آستارا باقی ماند، جزو تالش ایران شد. این جنگ تالش را به عنوان یک منطقه قومی به دو قسمت تقسیم کرد که از آن پس هیچ ارتباطی با هم نداشتند، زیرا مرزها به شدت بسته بود. در واقع نیمی از تالش را قاجارها به عنوان غرامت جنگ به روس‌ها دادند برای اینکه حکومتشان باقی بماند!
 
وی در ادامه بیان کرد: این بود که تالش‌ها از نظر فرهنگی و اجتماعی به دنبال این جدایی صدمه زیادی دیدند که هنوز هم ترمیم نشده است. منطقه تجزیه‌شده منطقه‌ای بود که روس‌ها نیز علاقه‌مند بودند آن را داشته باشند. منطقه حاصلخیز، کشاورزی، فعال و مولد که بخشی از جنگل‌های هیرکانی نیز در این منطقه قرار دارد و محور ارتباطی بین روسیه و ایران بوده و هست و کتاب «تالش و تالشان» تمام این تغییرات را بیان می‌کند.
 
رهنمایی با بیان اینکه قبلا روند چاپ کتاب سریع‌تر از زمان نوشتن آن بود، گفت: الان نوشتن راحت‌تر از چاپ کردن است، قبلا دو سال وقت صرف نوشتن می‌شد و کتاب ظرف دو یا سه ماه به چاپ می‌رسید ولی در شرایط فعلی این روند برعکس شده است و چاپ کتاب به دلیل گرانی کاغذ و شرایط چاپ روند طولانی‌تری را دربرمی‌گیرد، به همین دلیل به گمانم یک یا دو سال دیگر طول می‌کشد تا این کتاب چاپ و راهی بازار نشر شود. دیگر اینکه اصولا کتاب و کتابخوانی به حاشیه رانده شده است، مگر اینکه مطالب مربوط به یک منطقه قومی باشد که تاریخ، هنر و مسایل اجتماعی یک منطقه را بیان کند تا مورد توجه قرار بگیرد چون مردم به تاریخ منطقه‌ای خود بیشتر علاقه‌مند هستند.