به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «قانون شرع و جامعه ایران» زیر عنوان (تاریخ اجتماعی تهران دوره قاجار) نوشته نوبوآکی کُندو با ترجمه علی‌محمد آزاده از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد.

مهم‌ترین نکته در هر حوزه مطالعاتی از جمله ایران‌شناسی، ترجمه آثار مربوط در کوتاه‌ترین زمان ممکن است. این کار دست‌کم دو فایده دارد: اول، دست یافتن به نتیجه آخرین تحقیقات و استفاده هرچه بیشتر از آن اثر و چه بسا جلوگیری از تکرار یا تولید آثار به‌نسبت مشابه؛ دوم، نقد و بررسی دقیق‌تر و تولید آثار انتقادی یا ارتقایافته. هدف از ترجمه این کتاب باعنوان فارسی «قانون شرعی و تاریخ اجتماعی تهران در دوره قاجار» که حاصل بیست سال تحقیق اسنادی، کتابخانه‌ای و میدانی «پروفسور نوبوآکی کُندو» است؛ نیز دست یافتن به نتیجه یکی از جدیدترین تحقیقات و امکان استفاده هرچه بیشتر فارسی‌زبانان از آن بوده است. 

پروفسور کُندو از محققان شناخته شده ژاپنی در حوزه ایران‌شناسی با گرایش اسلام‌شناسی و تاریخ دوره مدرن است و این کتاب او را ناشر انگلیسی- آمریکایی راتلج در 2017م منتشر کرد. وی در سال 2020م در بخش محققان خارجی حوزه تاریخ همایش بین‌المللی فارابی به پاس انتشار تمامی آثار پژوهشی‌اش از جمله همین کتاب به‌عنوان چهره برگزیده شناخته‌شد.

کُندو اندک مدتی پس از چاپ این اثر، در مصاحبه‌ای که در مجله فرهنگ امروز  منتشر شد روند تولید این اثر پر استناد را توضیح داده است. سه محقق جوان حوزه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی،  این کتاب را معرفی و نقد کرده‌اند این نقدها به نسبت مثبت‌اند. آنان استفاده این محقق از منابع پرشمار و دست اول در افزایش شناخت مخاطبان از دوره قاجار و کارکرد فقه شیعه در جامعه ایران را ستوده‌اند؛ اما بعضی از آنان درباره ساماندهی فصول، تحلیل فشرده و گذرا، اشارات وی به آثار دیگر محققان و نتیجه‌گیری‌ها، نظریاتی متفاوت ارائه کرده‌اند.

به نظر می‌رسد شاید بهتر بود کُندو به دلیل استناد مکرر به دفترهای سنگلجی و نوری، دست‌کم صفحه یا پاراگرافی را به «محرر شرعیات» و نیز «ثبّات محکمه شرع» اختصاص می‌داد. می‌دانیم این دفترها نه فقط ماحصل کار افراد گوناگون در محکمه بوده‌ است، بلکه در دفترهای شرعی ایران علاوه بر اسناد صاحب دفتر، اسناد تولیدی علمای دیگر نیز به دلایل مذکور در کتاب ثبت می‌شده است.

به‌هرروی، بر خلاف تصور اولیه که به نظر می‌رسید متن کتاب زبانی نه چندان پیچیده و روان دارد؛ اما به دلیل کثرت استنادات و ترجمه انگلیسی مفاد اسناد به‌جای آوانویسی یا رونویسی عین اسناد و نیز زبان تخصصی اصطلاحات حقوقی و بویژه زبان تخصصی وقف، کار ترجمه وقت‌گیر و دشوار شد. خوشبختانه پس از خاتمه ترجمه، فرصت آشنایی با آقای امید رضایی، سندشناس و کارشناس اوقاف و نویسنده چندین کتاب و مقاله در حوزه اسناد و موقوفات دوره قاجار، دست داد. هم به پیشنهاد او، یکبار دیگر ترجمه با متن اصلی مقابله شد. نتیجه این کار، روان‌تر شدن و قابل فهم‌تر شدن متن فارسی بود؛ چراکه در مواردی به‌جای عبارات ترجمه‌ای، اصطلاحات تخصصی جایگزین شد.

ازین‌رو به فکر ایجاد بخش واژگان تخصصی در این کتاب افتادیم تا محل رجوع و مستندی برای محققان این حوزه باشد. متن ترجمه با نسخه دست‌نویس اصلی و دیجیتال دو دفتر اول و دوم سنگلجی مقایسه شد که در «وبسایت زنان قاجار»  به‌صورت برخط وجود دارد. البته استفاده از نسخه دیجیتال این دو دفتر نیز کار ساده‌ای نبود. بطوری که می‌توان گفت در طول این ترجمه حداقل بیست بار به آن سامانه مراجعه شد. چراکه در این کتاب برای معرفی سند از روش مرسوم شمارگذاری خطی استفاده شده است و در وبسایت زنان قاجار، از روش معمول برگ‌شماری. به هرحال با آنکه می‌شد ترجمه‌ای پاکیزه‌تر تقدیم کرد؛ اما به جهت امانت‌داری و رعایت سبک نوشتاری محقق، از کوتاه کردن و استفاده از کلمات و ترکیبات متنوع‌تر و سلیس‌تر صرف‌نظر شد.

نکته بعدی این‌که محقق در مورد ملکم و حتی اسناد آن، دست به دخل و تصرف زده است. به عبارتی، وی درک و تحلیل خود را از متن ملکم به‌دست داده که نسبت به متن اصلی مختصر و متفاوت است. به‌عنوان نمونه در کتاب تاریخ ایران سر جان ملکم، ترجمه‌ای که در اینجا ارائه‌شده نسبت به ترجمه قدیمی اسماعیل حیرت، متفاوت است، همچنان که در استناد به متن شاخت هم این تفاوت دیده می‌شود.

در مورد اسناد دست اول غیر چاپی هم به‌نوعی اختلافاتی دیده می‌شود. البته نمی‌توان ناخوانا بودن خطوط و پیچیده بودن متن اسناد و طولانی بودن زمان تدوین این تحقیق را نادیده و دست‌کم گرفت. به‌عنوان نمونه در صفحه 52 کتاب، ذیل سند 164 (b هاروارد، ص ...)، کلمه سنگسری از توابع بسطامِ سمنان، سهواً سنگ‌بری قرائت‌شده است. یا نام اسدالله فرزند آقا موسی تاجر بروجردی به آقااسدالله تاجر بروجردی فرزند آقا موسی تغییریافته است. همچنین در صفحه 79 متن کتاب، دوسوم سهم دو روستا را آورده است، حال‌آنکه در متن اصلی به‌صورت چهار دانگ یک روستا و پنج دانگ یک مزرعه و چهار دانگ و نیم روستای دیگری آمده‌است.

در صفحه 86 کتاب، ذیل سند ( a7هاروارد، ص...) میرزا علینقی به‌صورت میرزا محمدتقی قرائت شده است. در همین صفحه ذیل پی‌نوشت 32، مبلغ 177 تومان به 175 تومان و در صفحه 88، سوم رمضان 1252 به‌صورت 1254 گزارش‌شده است. در صفحه 90 کتاب ذیل سندی به تاریخ 28 جمادی‌الثانی 1291، 15 تومان را 500 تومان قرائت کرده‌اند. هرچند مقابله ترجمه با این چند دفتر هم گویای دخل و تصرف و تمایل محقق محترم به خلاصه گویی است حال‌آنکه چنین اقدامی می‌تواند بر انتقال مفهوم کامل، تأثیری منفی برجای گذارد.

منتقدان این کتاب، یکی از نوآوری‌های کُندو را استفاده فراوان از جداول دانسته‌اند که برای فهم بهتر موضوع ارائه‌شده است؛ اما بعضی از جداول به‌روشنی و به‌تفصیل تحلیل نشده‌اند. از آن مهم‌تر اینکه جمع و درصد گیری جداول هم با منطق ریاضی سازگار نیست. ازین رو برای حفظ امانت‌داری علاوه بر ارائه ارقام محاسبه‌شده محقق، ترجیح داده شد در موارد ناصواب از علامت پرسش استفاده شود به‌علاوه، با استفاده از قلاب [] جمع و درصد محاسبه‌شده صحیح نیز ارائه شود. به‌عنوان نمونه می‌توان به جدول 17-5 اشاره کرد. در طرح ارائه‌شده مسجد قدیم جمعه در فصل هشتم، صفحه 148 توسط محقق، نام یکی از شبستان‌ها، شبستان گرمابه آمده که با توجه به متن، به‌صورت شبستان گرمخانه اصلاح شد.

کُندو در فصل هشتم، صفحه 153، «حاکم»را معادل «شاه» گرفته‌است، حال‌آنکه بنا به تحقیقات شاخت در کتاب آشنایی با فقه اسلامی و نیز عبارات و قواعد فقهی«الحاکم ولی من لا ولی له» و نیز «الحاکم وارث من لا وارث له» و نیز «الحاکم ولی الممتنع»، این احتمال هم وجود دارد که «حاکم» به معنی «قاضی» باشد، خاصه که این سند زیر نظر علما تنظیم‌شده و درصورتی‌که منظور دیگری داشتند، می‌توانستند از لغت شاه و سلطان استفاده کنند.

کتاب «قانون شرع و جامعه ایران» زیر عنوان (تاریخ اجتماعی تهران دوره قاجار) نوشته نوبوآکی کُندو با ترجمه علی‌محمد آزاده با شمارگان یک‌هزار نسخه و قیمت 90 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد.