به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، ایران در غائله جنگ جهانی اول که چهار سال طول کشید، با وجود اعلام بی طرفی احمدشاه قاجار از شمال و جنوب مورد هجوم نیرو‌های نظامی روس و بریتانیا قرار گرفت. کشتی‌های جنگی بریتانیا در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ شمسی وارد خلیج فارس شدند و شهر بوشهر و سایر شهر‌ها و جزایر مهم جنوب کشور از جمله جزیره خارگ، برازجان، تنگستان و دشتی و بعد‌ها جزیره فاو و شهر بصره و کشور عراق را تصرف کردند. همزمان با این جنگ و تصرف ایران و عراق توسط قوای اشغالگر بریتانیا، آیت‌الله محمدتقی شیرازی ملقب به میرزای کوچک از مراجع بزرگ ایران و عراق و از روحانیون استقلال‌‌طلب عراق فتوایی با مضمون وجوب نبرد با انگلیسی‌ها صادر کرد.

متن فتوا به این شرح بود: «چون در این ایام عفت فرجام هجوم کفار بر ممالک اسلامیه عینا مشهود و بر احدی مستور نیست پس بر کافه مسلمین لازم و واجب است که کمر حمایت از اسلام را محکم بسته، در مقصد اتحاد و دفاع از استیلاء کفار و اعادی دین مالا و روحا و نفسا ساعی و جاهد باشند تا این که بیضه اسلام و ممالک اسلامیه از غلبه کفار، محروس و مشاهد مشرفه و اذان و اقامه و نحو آنها که از شعایر اسلام است، مبدل به کنایس و نواقیس و نحو آنها که از عالیم عبده اوثان است نگردد.» و رئیس علی دلواری و دلیران دشتی و تنگستان از این زمان که مصادف با ۲۲ مرداد ۱۲۹۴ شمسی بود، کمر به مبارزه با اجنبی بست و وارد جنگ‌های پارتیزانی و نامنظم با قوای انگلیس شدند. این وضعیت تا ۲۰ روز بعد ادامه داشت، اما ۱۱ شهریور ۱۲۹۴ رئیس علی دلواری گرفتار خیانت یکی از نیروهایش شد و با شلیک از پشت سر به شهادت رسید و جانش را در راه آزادی وطن و مبارزه با اشغالگران انگلیسی فدا کرد. به مناسبت سالروز واقعه شهادت این بزرگمرد تاریخ ایران به بررسی تعدادی از کتاب‌هایی پرداخته‌ایم که برگرفته از این برهه از تاریخ ایران است.

 

نبرد رئیس علی
زندگی‌نامه داستانی رئیس‌علی دلواری
نویسنده: بهمن پگاه راد
سال: 1387 چاپ سوم
ناشر: سوره مهر
این کتاب روایتی داستانی از زندگی و مبارزات رئیس علی دلواری است که در قالب 15 بخش بیان می‌شود؛ این بخش‌ها عبارتند از زائر حسین، سال 1393 شمسی، کومه‌های دلوار، واسموس، اتحاد بزرگ، جنگ کوه کزی، انگلیسی‌ها در اضطراب، حمله به دلوار، فکر افسر عملیاتی، دشمن در محاصره، ملوان‌ها، مهمان ماهی‌ها، بعد از پیروزی، پیک‌های مرگ، دوستان ضربه می‌زنند، توضیح اعلام و منابع. این کتاب برای بزرگسالان نوشته شده است.




تاج سر کرانه (روایتی داستانی از زندگی و مبارزه رئیس علی دلواری)
نویسنده: محمد ولی‌زاده
سال: 1388 چاپ اول
ناشر: آئینه جنوب
«زائر محمد»، پدر «رئیس‌علی»، برای هر کسی که در «دلوار» به دنیا می‌آمد، ده تومان هدیه می‌برد که در آینده تفنگچی پسرش باشد. حالا بعد از گذشت سال‌ها، تفنگچی‌های ماهر دلوار چون «زارحسن»، به سرگروهی او کار می‌کردند. یکشب «سید مرتضی» رو به رئیس‌علی کرد و گفت: «گمرک بوشهر» برای دولت ایران نقش بسیار مهم و اساسی دارد و سالانه با مالیات و عوارض گمرکی، پول زیادی به خزانه شاه وارد می‌شود، این منبع باید قطع شود. رئیس‌علی نیز پذیرفت و بعد از آن با افراد گروهش صحبت کرد و قرار شد برای یک‌سره کردن کار گمرک بوشهر به آنجا بروند. پس از آن اتفاقاتی رخ داد که در ادامه داستان بیان شده‌ است. در کتاب حاضر شرح زندگی و مبارزات رئیس‌علی دلواری در قالب داستان روایت شده است. وی یکی از مبارزان جنوب ایران علیه تجاوز نیروهای انگلیسی به سواحل خلیج فارس است.

 
نقش آیت‌الله مجاهد برازجانی
در قیام شهید رئیسعلی دلواری
نویسنده: سید ابوالحسن حسینی
ناشر: آئینه جنوب
سال:1388
کتاب به نقش آیت‌الله مجاهد برازجانی در قیام شهید رئیسعلی دلواری می‌پردازد و در پنج فصل نوشته شده است. فصل اول شامل ماحوز کجاست و نگاهی به جایگاه آن در بحرین، فصل دوم به علت مهاجرت ماحوزی‌ها از بحرین به تنگستان می‌پردازد. فصل سوم به مهاجرت ماحوزی‌ها از تنگستان به دشتستان اختصاص دارد، فصل چهارم به تاریخچه هجوم انگلیس به بوشهر و فصل پنجم به شیخ محمد حسین ماحوزی و تاثیر وی در این مبارزه اختصاص دارد. در مجموع این کتاب بر نقش روحانیون در نهضت‌ها و مبارزات ایران تکیه دارد و مبارزه رئیس‌علی دلواری را با تکیه بر نقش روحانیت در مبارزات بررسی می‌کند.

 

رئیس‌علی دلواری
با عنوان فرعی تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب
نویسنده: قاسم یاحسینی
سال: 1391
ناشر: پردیس دانش
این کتاب در 5 فصل به بررسی مبارزه رئیس‌علی دلواری با متجاوزان انگلیسی پرداخته است. فهرست اول این کتاب «نخستین رویارویی» است که به بررسی مساله هرات، تدارک اشغال، مقاومت عمومی و... می‌پردازد. نویسنده در دومین فصل از این کتاب با عنوان «رئیس‌علی دلواری» به جغرافیای تاریخی دلوار، خاندان رئیس‌علی، مشروطه جنوب و سایر موارد می‌پردازد. فصل سوم کتاب با عنون «تهاجم نظامی بریتانیا» به حضور نظامیان انگلیس در بوشهر، حوزه‌های قدرت، رویارویی علمای بوشهر و رئیس‌علی با انگلیس و سایر بخش‌ها می‌پردازد. فصل چهارم این کتاب با عنوان «مقاومت جنوب» به واسموس، زدوخوردهای پراکنده، بوشهر در تصرف انگلیس و سایر موارد اختصاص دارد. نویسنده در فصل پنجم با عنوان «آخرین نبرد» به شب، خبر آمد که تنگستان بهار است، نبرد کوه گزی و پایان ماجرا می‌پردازد. این کتاب برای بزرگسال نوشته شده است که به شرحی روایت‌گونه از این مبارزه و مبارز می‌پردازد.

 

رئیس‌علی دلواری
نویسنده: سیروس فتحی
سال: 1392
ناشر: انتشارات مدرسه
این کتاب سرگذشتنامه‌ای است از رئیس‌علی دلواری که برای نوجوانان نوشته شده است.

 

سردار خلیج فارس
نویسندگان: محمد نصیری، حبیب‌الله زحمتکش
ناشر: موعود اسلام
سال: 1392
سردار خلیج فارس با عنوان فرعی مجموعه مقالات کنگره شهید رئیسعلی دلواری و نقش روحانیت، جوانان و بانوان در مبارزه با استعمار در یک مقدمه و هفت بخش نوشته شده است. همان‌طور که از عنوان فرعی کتاب برمی‌آید نقش روحانیت در این مبارزه مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. فصل‌ها عبارتند از نهضت جنوب و جغرافیا، نهضت جنوب و روحانیت، نهضت جنوب و ادبیات و فرهنگ، نهضت جنوب و نهضت‌های ایران، نهضت جنوب و جنگ جهانی اول، نهضت جنوب و نقش رئیس‌علی دلواری و نهضت جنوب و اشخاص، اصناف و موضوعات مرتبط با آن. که هر یک از بخش‌ها شامل چندین زیربخش هستند. این کتاب شرح مبسوطی از مبارزه رئیس علی دلواری را در قالب مقالاتی ارایه می‌دهد.

 

دامی برای صیاد
نویسنده: مهدی میرکیایی
ناشر: انتشارات امیرکبیر
سال: 1394
کتاب «دامی برای صیاد» از مجموعه «سرداران ایران زمین» به تمام سردارانی که از خاک ایران زمین در مقابل مهاجمان بیگانه شامل مقدونی‌ها، رومی‌ها، مغول‌ها، عثمانی‌ها، پرتغالی‌ها، هلندی‌ها، روس‌ها، انگلیسی‌ها و بعثی‌ها دفاع کردند، می‌پردازد. از آریوبرزن تا شهید همت. در واقع این اثر داستان نیست و کوشیده شده است برهه‌ای از تاریخ را به صورت داستان برای مخاطبان نوجوان بازگو کند.
 
حدود صد سال پیش، در آخرین سال‌های حکومت قاجار، جنگ جهانی اول آغاز شد. ایران در این جنگ بی‌طرف بود؛ اما انگلستان بندر بوشهر را تصرف کرد. حکومت احمدشاه قاجار توان جنگ با انگلیسی‌ها را نداشت؛ اما مردم روستای دلوار در منطقه تنگستان در استان بوشهر مبارزه با انگلیسی‌ها را آغاز کردند. رهبر رزمندگان تنگستانی «رئیس علی دلواری» بود. این کتاب به شرح مبارزات مردم این منطقه به رهبری رئیس علی دلواری پرداخته است. در بخشی از کتاب آمده است: «مردم تنگستان به رهبری رئیس علی دلواری در مقابل سربازان انگلیسی ایستادگی کردند. رئیس علی به آنها اجازه صید مروارید نمی‌داد و تفنگ‌هایشان را می‌گرفت و مردان دلوار را مسلح می‌کرد. همچنین در حمله‌ای که انگلیسی‌ها به دلوار ‌کردند، آنها را شکست داد و به عقب ‌راند.» به نظر می‌رسد این کتاب شرح مبسوطی دارد و در این کتاب تاریخ با رئیس علی ورق می‌خورد. شرحی از دلاوران ایران زمین و در کنار آنها قیام رئیس علی نیز بازگو می‌شود.

 

دلاور دلوار
نویسنده: علی باباجانی
سال: 1395
ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
این کتاب از سری داستان‌های فارسی است که در قالب سرگذشت‌نامه بیان می‌شود. کتاب دلاور دلوار به قلم علی باباجانی و سرگذشت رئیس علی دلواری مبارز اهل دلوار و پایداری تاریخی اهالی بوشهر در برابر استعمار انگلیس است که نثری نسبتاً روان دارد و اطلاعات مختصر و مفیدی در‌باره آن واقعه تاریخی ارایه می‌دهد. روایت‌گری ساده از اتفاقات زمان جنگ جهانی اول و مقاومت مردم با محوریت رئیس علی دلواری که برای آشنایی با بخشی از اتفاقات آن دوران و این شخصیت کتاب مناسبی است.

در این کتاب می‌خوانیم: «سواد رئیس علی در حد سواد مکتبخانه‌ای و خواندن قرآن و حافظ و سعدی و نوشتن اعداد و کلمات فارسی بود. او سخت به فنون نظامی، اسب سواری و تیراندازی علاقمند بود و در این رشته‌ها مهارت و تبحر چشمگیری داشت که همین مهارت در قیام علیه نظامیان انگلیسی موجب غلبه وی در میدان‌های متعدد نبرد بر علیه قوای اشغالگر شد.» کتاب دلاور دلوار سرگذشت رئیس علی دلواری مبارز و قهرمان مردم جنوب است که در زمان حمله انگلیسی به جنوب ایران به همراه نیروهایش به مبارزه پرداخت و از ایران دفاع کرد و نگذاشت منطقه جنوب به راحتی به استعمار انگلیسی‌ها در بیاید. کودکان و نوجوانان علاقه‌مند به ادبیات داستانی و والدینی که دوست دارند برای فرزندانشان قصه بخوانند، مخاطبان اصلی این کتاب‌ هستند.

 

تکسوار دلوار
نویسنده: نیلوفر مالک
سال: 1398
ناشر: انجمن قلم ایرانیان
کتاب حاضر نیز روايتی داستانی از زندگی رئيسعلی دلواری است که با زبانی ساده و روان نگاشته شده است. رئيسعلی با همراهی ديگر مشروطه‌خواهان بوشهر را از حاکميت استبداد محمدعلی شاه قاجار خارج کرد. در سال ۱۲۸۷ خورشيدی، ۱۹۰۸ ميلادي به درخواست ملاعلي تنگستانی و سيد مرتضی مجتهداهرمی که مخالف استبداد محمدعلي شاه بود، بوشهر را تصرف کرد و حدود ۹ ماه شهر را در کنترل داشت.
در فرازی از این کتاب می‌خوانیم: «زائر محمد روزی را به یاد آورد که یکی از مردم ده برای او کیسه‌ای گندم آورده بود‌ آن موقع علی کوچک بود. یادش آمد علی کوچک جلوش ایستاد و پرسید: چرا مردم برای تو هدیه می‌آورند؟ زائر جواب داد: من کدخدای ده هستم. مردم به کدخدایشان احترام می‌گذارند و برایش هدیه می‌آورند این رسم است. علی سر تکان داد و گفت: کسی که خودش گاهی نان شب ندارد به زن و بچه‌اش بدهد، چرا برای کدخدایش گندم هدیه می‌آورد؟ زائر جوابش را نداد. علی گفت: مردم از ترس برای تو مال و هدیه می‌آورند نه برای احترام به تو. دلشان راضی به این کار نیست. مالی که این جوری جمع شود، حرام است.»

 

شهید رئیسعلی دلواری
نماد غیرت دینی
نویسنده: حسین نامور
ناشر: زمزمه‌های روشن
سال:1400
کتاب شهید رئیسعلی دلواری نماد غیرت دینی شامل چهار فصل است که فصل اول به شرحی از بوشهر، تنگستان، اهرم، دلوار، گلکی، تنگک پرداخته است. فصل دوم این کتاب به وضعیت ایران در آغاز جنگ جهانی اول، آیت‌الله‌هایی که در آن زمان حضور داشتند و فصل سوم به خاندان شهید رئیسعلی دلواری و خود شهید پرداخته است. در نهایت نویسنده در فصل پنجم به قسم‌نامه شهید رئیسعلی دلواری، نامه شهید به مجتهد برازجانی و نامه افسر انگلیسی به جنرال فرمانده ناوگان دریایی انگلیس پرداخته است.
 
به نظر می‌رسد در مورد این برهه از تاریخ کشورمان کتابی که بتوان به آن استناد کرد، هنوز نوشته نشده است. هر یک از نویسندگان در هر یک از کتاب‌های بررسی شده از جنبه مورد نظر خویش به این قیام پرداخته‌اند. هنوز حق مطلب آن‌گونه که باید ادا نشده است. یک مبارزه و رویارویی با استعمار در خاک وطن توسط دلیرمردانی که در نقطه ابتدایی این اشغال حضور دارند و ایستادگی غیورمندانه آنان تا پای جان که در نهایت پیروزی را به دنبال دارد، برای شرح و بیان نیازمند نگاه جدی‌تری است تا از یاد نبریم که این سرزمین کهن هیچگاه از دشمن آسوده نبوده اما فرزندان غیوری دارد که تا پای جان ایستاده‌اند.