به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) در این برنامه که در تالار شهید مطهری(ره) انجمن برگزار شد حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حسن تاجبخش عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران، غلامحسین رحیمی استاد دانشگاه تربیت مدرس و برزو قادری محقق و پژوهشگر آثار ابوریحان بیرونی به ایراد سخن پرداختند.

حسن بلخاری در ابتدای این برنامه طی سخنانی گفت: ابوریحان بیرونی بنیانگذار مطالعات تطبیقی ادیان است.یعنی علاوه بر شاهکارهایی که در روش شناسی علم در قرون 4 یا 5 هجری دارد یک مسئله مهم دیگر در اندیشه و اقدامات علمی او بحث مطالعات تطبیقی ادیان به شمار می رود. باید توجه داشت که در قرون 4 و5 هجری قمری سه شخصیت برجسته در حوزه روش شناسی تحقیقی و علمی در تمدت ایرانی – اسلامی داریم که عبارتند از زکریای رازی (که در دانش پزشکی بسیارمهم است اما در بحث ادیان به او ان قلت هایی وارد شده است)، ابوریحان بیرونی و سپس ابن هیثم  ( که در فیزیک نور دارای جایگاه مهمی است).  اما نکته مهم این است که ابوریحان یک تفاوت اساسی با دو شخصیت دیگر دارد.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: ابوریحان بیرونی شخصیتی متضلع و دانشمندی تجربه گرا و همه فن حریف است. البته او فیلسوف نیست اما ورود و اشراف او در«تحقیق ماللهند» نشان می دهد که به فلسفه یونانی کاملا آشناست. از اینرو ما این چندوجهی بودن شخصیت بیرونی را در ابن هیثم و رازی نداریم. با این توضیح باید تأکید کنم که یکی از مهمترین اضلاع شخصیت او، پایه گذاری مطالعات تطبیقی ادیان است.

بلخاری ادامه داد: تا پیش از ابوریحان بیرونی مطالعات تطبیقی ادیان وجود نداشت. ذهن خلاق و اشراف وسیع او به اندیشه های مسیحی، مانوی، یهودی، یونانی، تصوف، قرآن و هندوئیسم او را در این مسیر بسیار یاری کرد. ادوارد زاخائو در مقدمه خود بر تحقیق ماللهند به این نکته تأکید کرده که ابوریحان بر هفت حوزه تمدنی اشراف کامل داشته است.

او افزود: از فحوای کلام ابوریحان ارجاع صرف برای اثبات اندیشه هایش به دست نمی آید  چرا که او اشراف بالایی بر معانی دارد و امیرکلام است و معانی، ملکه ذهنی او بوده اند. ابوریحان بارها از «کنزالاحیاء» مانی سخن می گوید که مشخص است پیشتر ، اسناد آنرا دیده است. در متون مسیحیت و یهودیت هم البته همینطور است. از سوی دیگر «بیرونی» هندشناس بسیار برجسته ای است و بعد او هیچ یک از هندشناسان به پای او نمی رسند؛ اگر چه استادانی چون دکتر فتح الله مجتبایی و داریوش شایگان در دوران ما در این زمینه آثار متعددی دارند.

بلخاری اضافه کرد: ابوریحان زبان سانسکریت را به خوبی می دانسته و از جمله کتاب پاتنجل و یک رساله ای با عنوان سامکیاها سوترا(که درباره دارشانای سوترا بوده و  متأسفانه مفقود شده است) را نیز به عربی ترجمه کرده است. همچنین آثاری را از عربی به سانسکریت برگردانده که از جمله آن ها مجسطی و هندسه اقلیدلس است. همچنین رساله ای را درباره اسطرلاب به سانسکریت نوشته است.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تأکید کرد: بنابر آنچه که بیان شد و بنا به کتاب عظیم «تحقیق ماللهند»، بعد از بیرونی هندشناس برجسته ای همانند او نداریم. چرا که او در فضای هند تنفس کرده و به عبارتی جان، روح و روان او با اندیشه هندی گره خورده است و در حقیقت راوی بطن معنایِ اندیشه هند است.

بلخاری در بخش دیگری از سخنان خود درباره مطالعات تطبیقی ادیان و نقش بنیانگذاری ابوریحان در این حوزه گفت: ادوارد زاخائو می گوید که روش ابوریحان در مطالعات تطبیقی امروزه هم قابل استفاده است. چون در اروپا از نیمه دم قرن 19 رسما رشته مطالعات تطبیقی شکل گرفت؛ بعد از اینکه اوپانیشادها و آثار کلامی مسلمین به آلمانی ترجمه شد بحث جدی مطالعات تطبیقی ادیان به وجود آمد و زاخائو تأکید   می کند که اگر میان مطالعات تطبیقی ادیان در جهان معاصر با روش ابوریحان   مقایسه ای داشته باشیم، روش بیرونی همچنان تازه است.

او درادامه سخنان خود با اشاره به کارکرد روش ابوریحان در کتاب تحقیق ماللهند گفت: او تقریبا همه منابع مهم اندیشه هندی مانند مهاباهاراتا (که کتاب اول منظومه حماسی جهان از لحاظ تعداد اشعار یا لوکاها به قول هندی ها است و وجه حماسی اوپانیشادها ست) و بهاگاواد گیتا را به دقت خوانده و به آنها تسلط داشته است. مشهور است که گاندی در طول عمر خود هرروز یک صفحه از بهاگاواد گیتا را می خوانده است.

بلخاری افزود: بهاگاواد گیتا داستان گفت و گوی آرجونا ( سردار شکوهمند حماسه و حکمت هندی ها) با ارابه ران اوست که بر اثر دیدار این دو باهم، آرجونا متوجه می شود که این ارابه ران فردی عادی نیست و تجسد «کریشنا» است. «کریشنا» در یکی از گفت و گوهای خود با آرجونا می گوید: بحث من رَستن از «عمل» نیست که پیراستن از عمل است. من می گویم عمل کن اما اسیر عملت مشو! من وارستگی در عملت را می خواهم نه وابستگی به عملت را !

او ادامه داد: ابوریحان همچنین کتاب رامایانا و پوراناها(یکی از 18 پورانا را بنده در فرهنگستان هنر با عنوان پورانای نیلوفر ترجمه و چاپ کرده ام) و البته قوانین مانو را خوانده است و تسلط بالایی بر این آثار دارد، البته فقط 2 دارشانا را دیده و کتاب اوپانیشادها را هم ندیده است، چرا که به دلیل حمله مسعود غزنوی به هند علمای اوپانیشادها به بنارس رفته بودند و در دسترش نبودند.همچنین سامکهیا سوترا و یوگا سوترا را به عربی ترجمه کرده است. به بودیسم هم اصلا وارد نشده چرا که در دوره او بودیسم از هند اخراج شده بوده است .اما آنچه که درباره حکمت، تاریخ و حماسه هند بوده است را دیده است.

بلخاری تصریح کرد: «سامکهیا سوترا» وجه نظری «یوگا»ست و «یوگا» وجه عملی «سامکهیا»؛ یوگا می گوید فلسفه یا «دارشانایِ سامکهیا» مسیر را به شما نشان می دهد اما شما را به مقصد نمی رساند، لذا مقصد به یوگا (یا به عمل) دست یافتنی است. در حقیقت از رساله پانجل و تحقیق ماللهند معلوم می شود که بیرونی «یوگا» را به درستی فهم کرده است.

استاد دانشگاه تهران در بخش پایانی سخنان خود گفت: اطلاعات تاریخی بیرونی از هند، از تصوف (که البته قبل از ظهور تصوف اسلامی است) و یونان باعث شد تا در تحقیق ماللهند تا جایی که می تواند دست به تطبیق این مکاتب بزند. در این راستا در کتاب تحقیق ماللهند میان قرآن، رساله پاتانجل، بایزید بسطامی و در عین حال با برخی اندیشه های عرفانی دست به نوآوری های تطبیقی در حوزه ادیان می زند. او در این کتاب بین تصوف اسلامی و رساله پاتاجل به خصوص در مفهوم مهم «وحدت» «فنا» نسبت ایجاد کرده و می گوید: «...مذهب صوفیه نیز در اشتغال به حق به طریق پاتانجل(پاتانجل نام یک فرد مهم هندی است که بین ۴۰۰ تا ۲۰۰ قبل از میلاد زندگی می کرده است و کتابی با عنوان یوگا سوترا را نوشته که در زمان ابوریحان به نام پاتانجل مشهور بوده است؛ بنده نیز درباره این کتاب، مقاله مفصلی نوشته‌ام)

مادام که اشاره می‌کنی موحد نیستی! مگر بدآنگاه که حق بر اشارت تو مستولی گردد به فانی کردن اشارت از تو، نه مشیری ماند و نه اشارتی! ابوریحان می‌گوید در پاتانجل بحثی  داریم تحت عنوان «فنا» یا «وحدت» ( بین وحدت و اتحاد در عرفان ما فاصله است. اتحاد باطل است و «وحدت» عین حق است. در «اتحاد» شی اصالت وجودی خودش را حفظ می کند و در «وحدت» فانی می شود. عرفای ما «وحدتیه» هستند نه «اتحادیه» به تعبیری که شبستری در گلشن راز هم به آن اشاره می کند)؛ سپس قولی از یک حکیم هندو می آورد که در بحث نسبت خود با حق می گوید:«وچگونه متحقق نگردانم کسی را که او من است به «انیت» و نه من است به اینیت!» این حکیم هندو می گوید که در مسئله «انیت»، او من است و من او هستم، اما در «اینیت» نه! در کجائی، من در مکانم و او در مکان نیست...«چون بازگردم به عودت به فراق افتم و چون اهمال کنم به اهمال خفیف شوم و به اتحاد الفت گیرم...» لذا ابوریحان بیان می کند که یکی از بنیادهای تفکر هندو بحث «وحدت با حق» است.

او ادامه داد: سپس از ابوبکر شبلی نیز مطالبی را می آورد. خداوند به شبلی گفت: « «کل» را خلع کن که به کلیت به ما رسید و باشی و نه باشی و اخبار تو از ما بود و فعل تو از ما بود» سپس از بایزید هم نکته ای نقل می کند. (بایزید گفته بود لیس فی جبتّی الا الله) و در ادامه به قرآن کریم اشاره و آیه 73 سوره مبارکه بقره را ذکر می کند که: «فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» پس دستور دادیم بعضی از اعضاء گاو را بر بدن کشته زنید (تا زنده شود و قاتل را معرفی کند). این گونه خداوند مردگان را زنده خواهد فرمود، و قدرت کامله خویش را به شما آشکار می‌نماید، باشد که عقل خود را به کار برید... اینکه جز میت نمی تواند موجب احیای میت شود در ذهن ابوریحان وجود داشته است. ابوریحان می گوید: «گفته اند که فرمان به قتل میت بهر زنده گردانی او اخبار آن است که قلب (به نظر می رسد این جعل و تأویل ابوریحان باشد) به انوار معرفت زنده نگردد مگر به میراندن تن به کوشائی!»

بلخاری تأکید کرد: براساس گفته ابوریحان تا تن را نمیرانید قلبتان نورانی نمی شود و داستان میت به میت تأویلی است از میراندن تن تا ققنوس جان زنده گردد.





ابوریحان؛ تجربه، منطق وخردورزی
درادامه حسن تاجبخش به ایراد سخن پرداخت و گفت: ابوریحان بیرونی روی اصول تجربی، منطقی و اصول  خردورزی کار می کرد. شیوه ابوریحان اینطور بود که به گفته بسنده نکند، بلکه تجربه کند. مثلا در گذشته گفته اند که اگر مار افعی به زمرد نگاه کند، کور می شود؛ ابوریحان این باور را امتحان کرده و دیده که افعی کور نمی شود.

عضو فرهنگستان علوم ایران در بخش دیگری از سخنان خود گفت: کتاب مهم بیرونی در زمینه طب «الصيدنه في الطب» است که در هشتاد سالگی آن را نوشته است. این کتاب درباره داروشناسی محض است نه داروسازی؛ شیوه کار او نیز اینگونه بوده که یک دستیار پزشک داشته که موارد دارویی را از منابع مختلف جمع آوری می کرده و در حاشیه آن، ابوریحان بیرونی نظرات خود را می آورده است.

او ادامه داد: مرحوم زریاب خویی کتاب «الصیدنه» را تصحیح کرد. دانشمندی به نام  ابومحمد غزنوی در ۵۴۹ قمری یادداشتی بر این کتاب نوشت. در این کتاب ابوریحان از تجربیات خودش بسیار استفاده کرد. ابوریحان معتقد است که در این کتاب داروشناسی انجام داده است. بیرونی در این کتاب ۶۵۰۰ مرجع دارد که عبارتند از پزشکان، فیلسوفان، مذهبیون و... ولی اسمی از ابوعلی سینا نمی برد ولی از رازی نام برده است و حدود ۳۵۰ مورد ارجاع به او داده است.

تاج بخش در پایان تأکید کرد: مقدمه ابوریحان در کتاب «الصیدنه»  بسیار جالب است. او در این کتاب نام داروها را در زبان های مختلف می آورد. او در این کتاب می گوید هندیان مثل ما پزشکانی با تخصص های مختلف دارند اما یک نوع پزشکی هم دارند که با نیروی روحی کار می کند که در کتاب های اخترشناسی درباره آن ها مطالبی نوشته اند. این موضوع در کتاب بهاء الدوله رازی که کاشف سیاه سرفه بود هم آمده است که به نوعی به انرژی درمانی نیز اشاره دارد.

 


نکاتی درباره کتاب «افراد المقال» بیرونی
سومین سخنران این نشست غلامحسین رحیمی بود. او گفت: کتاب «افراد المقال» از نگاشته های مهم بیرونی است که در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. جز چند مقاله عمومی و بعضاً بسیار کوتاه، پیرامون کتاب، مطلب دیگری در دسترس نیست.حتی مرحوم ابوالقاسم قربانی که در کتاب بیرونی نامه آثار ریاضی ابوریحان را بررسی کرده است، به کتاب «افرادالمقال» وی نپرداخته است.

استاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: متن عربی کتاب در حیدر آباد دکن در سال 1948 میلادی به چاپ رسیده است. ادوارد  استوارت کندی ترجمه و شرح آن را به زبان انگلیسی در دو جلد در سال 1976میلادی در حلب سوریه به چاپ رسانده است. تا آنجا که نگارنده می داند، این کتاب به فارسی ترجمه نشده است.

رحیمی ادامه داد: بیرونی کتاب را در 30 باب تنظیم کرده است. وی تمام مباحثی که به لحاظ ریاضی و نجومی به نحوی به سایه ها مربوط می شود، آورده است. گر چه کتاب را باید به نوعی «نجوم ریاضی» دید اما در آن مباحث ریاضی محض (بویژه مثلثات) و کاربردهای فنون ریاضی، مانند اندازه گیری فواصل نقاط روی زمین و ارتفاع کوه ها و سازه های بلند نیز مطرح شده است. افزون بر آن بیرونی نکات وحکایاتی را بیان می کند که بازتاب روش علمی او در مطالعۀ طبیعت است.

او افزود: دکتر سید حسین نصر در خصوص روش تحقیقی بیرونی در بررسی طبیعت می نویسد:«در علوم اسلامی چنانکه در مورد بیرونی می توان به خوبی مشاهده کرد یک روش منحصر به فرد برای ادراک و بررسی طبیعت وجود نداشته است، بلکه مشاهده و تجربی، استدلال و تفکر، مآخذ پیشینیان و کتب آسمانی هر کدام به نوبۀ خود طریقی بوده است برای کسب علم در بارۀ بنیان و چگونگی پیدایش جهان.» دکتر نصر روش وی را در تحقیق طبیعت مشاهده و بهره گیری از ریاضی می داند، که قبل تر از وی، همایی در مقدمه کتاب التفهیم می نویسد:« .. وی در کشف و اثبات قضایای فلسفه و علوم طبیعی و هیأت و نجوم؛ روش ریاضی و تجربی را برگزیده بود؛ به این معنی که در کلیت مسائل عقلی تنها به برهان ریاضی؛ و در جزئیات امور طبیعی و نجومی به استقراء و تجربۀ حسی شهودی اعتماد و اعتقاد داشت. روح ریاضی او به قیاسات عقلی صرف معمول در کتب فلسفه که اغلب از شایبۀ وهم و خیال خالی نیست؛ و نیز به دلایل استحسانی ذوقی که دایر مدار سلیقه ها و ذوق های مختلف است؛ هرگز اشباع نمی شد. »

استاد دانشگاه تربیت مدرس تأکید کرد: بیرونی به رغم اینکه روش نقلی را نیز تأیید می کند ولی جویندگان علم و حقیقت را از پیروی کورکورانه حتی از اساطین فن، برحذر می دارد. او در قانون مسعودی می گوید: «به راستی که من همان کاری را کردم که بر هر انسانی واجب است در شغل خودش انجام دهد، یعنی کوشش و تلاش گذشتگان را با منت پذیرا باشد و بدون آنکه بزرگی و حشمت آنها مانع اصلاح معایبی شود که به آنها برمی خورد... و آنچه برایش روشن شد و از نوشته های پیشینیان به دست آورد، برای یادآوری آیندگان و کسانی که در زمانهای بعد می آیند، باقی گذارد»




جایگاه رفیع ابوریحان بیرونی
در پایان این برنامه نیز برزو قادری سخنرانی کرد و گفت: جایگاه رفیع ابوریحان بیرونی بر کسی پوشیده نیست و نقش او بویژه در رشد و ترقی علوم طبیعی که سایه‌ی آن گستره‌ی وسیعی از عرصه‌ی تمدن و فرهنگ بشری را در بر گرفته، همواره مورد تأمل و ژرف‌کاوی اندیشمندانی از  ایران و سایر کشورها قرار داشته است. اما موضوع بحث اینجانب در گفتار حاضر، رویکردی است که بیرونی به مطالعه و معرفی آراء فرزانگان هندی داشته است.

او افزود: اگرچه پیش از بیرونی نیز محققین و جستجوگرانی را می‌یابیم که تلاش‌هایی در مطالعه و روایت آراء هندوان داشته‌اند، چنانچه ابن ندیم در فن دوم از مقاله‌ی نهم کتاب ‌الفهرست، به آراء اعتقادی و فکری هند پرداخته و در آن مقاله به کتابی با عنوان «کتابٌ فیه ملل‌ ‌الهند و ادیانها» از نویسنده‌ای ناشناس و به خط یعقوب بن اسحاق کندی اشاره نموده که در روز جمعه سوم محرم سال ۲۴۹ هجری نسخه برداری شده است، و همچنین خود بیرونی نیز در تحقیق ماللهند به اهمیت برخی جویندگان در آراء هندوان مانند ایرانشهری اشاره نموده، با این وجود، آثار بیرونی از چنان ویژگی‌های برجسته و منحصربفردی برخوردار است که او را در این حوزه نسبت به سایرین متمایز ساخته است.

قادری ادامه داد: از مهم‌ترین وجوه تمایز آثار بیرونی با سایر آثاری که در بررسی فرهنگ و اندیشه‌ی هندوان به جای مانده به این موارد می توان اشاره کرد:۱ـ بیرونی دانشمندی برجسته با درک و تجربه‌ای عمیق از دانش نجوم، ریاضیات، جغرافیا،‌ گیاهشناسی، طبیعیات، تاریخ و ... است و مسلماً مطالعات و مباحثات او با دانشمندان هندی در مقایسه با سیرو سفر کنجکاوانی که اساساً درک عمیقی از علوم مذکور نداشته‌اند، منجر به درکی عمیق‌تر از معارف هندوان گشته است.۲ ـ بیرونی از این موقعیت برخوردار بوده تا در کنار پادشاهی مقتدر، سلطان محمود، به سرزمین هند ورود پیدا کند و چه بسا با پاندیت‌ها و دانشمندان درباری حاکمان هند دوستی و آشنایی پیدا کرده باشد و از آن‌جایی که همواره حاکمان و فرمانروایان برترین دانشمندان را در دربار خود نگه می‌داشتند، می‌توان دریافت که بیرونی زمینه‌ای مناسب برای معاشرت‌ها و پیش‌برد تحقیقات خود در اختیار داشته‌است.

۳ ـ ‌ بیرونی در حدود سیزده سال در دربار سلطان محمود اقامت داشته و سال‌های متمادی از زندگی خود را در هند به سر برده که همین امر زمینه‌ی مناسبی را جهت فراگیری ادبیات سنسکریت برای وی فراهم آورده است، به گونه‌ای که چنین اشاره می‌کند که آثاری چون مجسطی بطلمیوس و کتابی در اسطرلاب را خود به سنسکریت برگردانده ‌است. بدین ترتیب، او این امکان را داشته که هم از مصاحبت پاندیت‌ها بهره برد و هم خود، مستقیماً آثار مقدس آنها را مطالعه نماید.۴ ـ موارد ذکر شده، ناظر بر موقعیت ممتاز بیرونی در برخود با هند تلقی می‌شوند، اما به هر حال نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که روحیه‌ی علمی و عدم تعصب بیرونی مهمترین ویژگی است که روایت او از هند را تا به امروز قابل احترام و تأمل نگه داشته است.

بیرونی در سال ۴۲۷ هجری قمری فهرستی شامل ۱۳۸ اثر در خصوص تألیفات خود تدوین نموده که در حدود ۲۰ اثر از میان آن‌ها مطلقاً مربوط به حوزه‌ی هند هستند و همگی این آثار، تحقیق، تأمل و ترجمه‌ای غیر مغرضانه از آراء هندوان محسوب می‌شوند.

محقق و پژوهشگر آثار ابوریحان بیرونی تصریح کرد: درمیان آثار او، ترجمه‌ رساله‌ یوگاسوتراهای پاتانجالی تحت عنوان «پاتانجل الهندی فی‌الخلاص من الارتباک» از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار شده که ارزش این اثر، با نظر به جایگاه رفیع این رساله در بستر فرهنگ و اندیشه‌ی هند، آشکار خواهد شد.