به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در گلستان، ترکمن‌ها ازجمله اقوام قدیمی ایران اسلامی هستند که عمدتاً در محدوده کوه‌های گُلی داغ در شرق استان گلستان و هم‌مرز  با استان خراسان شمالی تا آب‌های نیلگون دریای خزر، در شهرها و روستاهای مختلفی پراکنده‌اند و با توجه به ویژگی خاص محیط‌زیست ترکمن‌ها، این محدوده در اغلب کتاب‌های تاریخی به «ترکمن‌صحرا» شهرت پیداکرده است.

در کنار گنبدکاووس با جمعیتی حدود 300 هزار نفر که به‌نوعی مرکز ترکمن‌های ایران در استان گلستان به شمار می‌رود. شهرهای بندر ترکمن، گمیشان یا گمیش تپه، سیمین‌شهر ـ بناور، قارقی، کتوک ـ آق‌قلا، کلاله، مراوه‌تپه، اینچه برون، انبار اولوم، تاتارسُفلی و آق آباد از دیگر شهرها و مناطق ترکمن‌نشین استان است.

در کشور، چهار طایفه بزرگ ترکمن وجود دارد که شامل «گوگلان» در شرق، «تِکه» در گنبد و اطراف آن بوده و همچنین «یموت» که شامل جعفربای و آتابای (آتابای در آق‌قلا و محدوده غرب گنبد و جعفربای عمدتاً در غرب آق‌قلا و ساحل دریای خزر) است و در آخر طایفه «نخور» است که در راز و جرگلان شهرستان بجنورد سکونت دارند.

در میان ترکمن ها، جشن‌ها، سوگ‌ها، اعیاد و مناسبت‌های مختلفی برگزار می‌شود که ضمن برخورداری از ویژگی‌های خاص اقلیمی، بعضاً با برخی رویدادهای ملی و مذهبی سایر اقوام و دیگر نقاط کشور اشتراکات فراوانی دارد که ازجمله این مناسبت‌ها و رویدادها، در ماه مبارک رمضان شکل می‌گیرد و برپا می‌شود.



از دیرباز با حلول ماه مبارک رمضان، مردم مسلمان ایران اسلامی، با اجرای آیین‌ها و سنن گوناگون به استقبال این ماه می‌روند و ساکنان استان گلستان نیز به‌ویژه قوم ترکمن با اجرای آداب و سنن مخصوص به خود، بر حلاوت و شیرینی این ماه مبارک می‌افزایند.

ماه رمضان در بین قوم ترکمن به «اراز آی» مشهور است و چند روز قبل از فرارسیدن ارازآی، ترکمن‌ها به کشتن گوسفند و بز اقدام می‌کنند و گوشتش را بین فقرا، نیازمندان و همسایه‌ها تقسیم می‌کنند یا این‌که با همان گوشت غذایی پخته و مهمانی می‌دهند که به آن «الله یلی» می‌گویند.

در میان رسوم، اعمال و آداب پذیرایی متعدد ترکمن‌ها در ماه مبارک رمضان، آیین «یا رمضان» از آداب قابل‌توجه و مرسوم در میان مردمان این قوم بوده که همچنان زنده است. این رسم کهن هرساله در شب چهاردهم ماه رمضان اجراشده و در آن اشعاری در ستایش ماه رمضان و اعمال آن و برکات این ماه و توجه به خداوند خوانده می‌شود.

میرزاعلی قزل، فعال فرهنگی ترکمن و مدیر انتشارات قلم صحرا، درباره این رسم کهن که امسال با نوروز باستانی تقارن پیداکرده است، گفت: در میان ترکمن‌ها آیین‌های شادی‌بخش، سوگ ها و نواها و مراسم‌های نمادین بسیاری وجود دارد که امسال با توجه به هم‌زمانی ماه مبارک رمضان با عید نوروز، هرکسی که به استان گلستان سفر کند، می‌تواند تقارن این دو مناسبت و آیین‌هایش را از نزدیک به تماشا بنشیند.

وی سپس گفت: آیین «یارمضان» يكی از باشکوه‌ترین آیین‌های قوم ترکمن در ماه رمضان است؛ بدین گونه که در شب چهاردهم ماه رمضان پس از اقامه نماز عشا و تراویح (نمازی 20 رکعتی که در مساجد به جماعت اقامه می‌شود) دسته‌هایی از مردم در گروه‌های مختلف سنی از کودک گرفته تا بزرگ‌سال در بیرون مسجد هر محله و منطقه جمع می‌شوند.



وی افزود: در ادامه این جمعیت شکل‌گرفته به در خانه‌های مردم رفته و مقابل آن تجمع کرده و سرخوان شروع به خواندن ابیاتی که غالباً درباره‌ فضیلت ماه مبارک رمضان و دعا و نیایش برای اهل آن خانه است، می‌کند و پس از اتمام قرائت هر بند از آن اشعار توسط سرخوان، دیگر اعضای گروه یک‌صدا «آللاو» که گویی ترکیب مخففی از عبارت «الله» و «هو» است می‌خوانند و او را همراهی می‌کنند.

میرزاعلی قزل، سپس با اشاره به اینکه اشعار خوانده‌شده در آیین «یارمضان»، جزوی از شاخه‌های ادبیات شفاهی ترکمن‌ها قلمداد می‌شود که از سرایندگان آن کمتر نام و نشانی است، ادامه داد: در کنار سرخوان و همخوان‌ها، یک نفر یا نفراتی مسئولیت دارند صدقات و نذورات را از صاحبان خانه ها دریافت کنند که این نذورات درگذشته بیشتر برنج، گندم و قند و دیگر اقلام خوراکی بود اما امروزه مقداری پول می‌دهند و این کار تا پاسی از شب ادامه دارد.

وی درباره برخی از اشعاری که در این آیین قرائت می‌شود، گفت: اشعار عمدتاً در محور و قالب ماه رمضان و برکات آن است که به‌عنوان نمونه سرخوان و همخوان‌ها می‌گویند:

السلام علیکم یاتان کیشی لر
کیرپیگنی کیرپیگنه باتان کیشی لر
نماز اوقیپ روزه توتان کیشی لر
محمد امتینا یا رمضان!
آرازا نینگ آیی گلر- ده- گچر
آیینگ اون دوردونه یالقیمین سچر
آتینی ایرلاپ – ده مونر – ده قاچار
محمد امتینا یا رمضان
 
و یا به این صورت:

یا رمضان آی لاری
گلر، گچر بای لاری
مردینگ اون دوردونه
یالقیم سچر آی لاری
یوقاردا بیر آی بار
اوجی قیزیل یای بار
پیغامبرینگ ساچاغیندا
بیزه قوییلان پای بار



فرشید کلته، از فعالان فرهنگی و هنری اهل بندر ترکمن نیز درباره ماهیت این آیین معنوی ترکمن‌ها، گفت: «یارمضان» یا همان یاریم رمضان(یعنی نصفه یا نیمه ماه رمضان) که مخفف و ساده شده به «یارمضان» است، آیینی قدیمی در میان قوم ترکمن است که در یک نگاه کلی پیامش این است که مردم ماه نیمه شده و برای نیمه دیگر همت کنید.

وی سپس درباره دریافتی ها در این رویداد کاروانی میدانی معنوی، گفت: نذورات و هدایای دریافت شده از صاحبان خانه‌ها پس از جمع‌آوری به مستمندان و یتیمان اهدا می‌شود و یا تحویل ریش‌سفیدان و هیات امنای مساجد تحویل می‌شود که در بین جامعه مذکور تقسیم کنند و توشه‌ای برای آخرت خود فراهم کنند.
کلته افزود: درمجموع این رسم کهن مردم شریف ترکمن، جلوه‌ای از این فکر و اندیشه است که باید به فکر همسایه نیازمند باشیم و نباید در ماه پر خیروبرکتی چون رمضان آن‌ها را که دغدغه معیشتی دارند تنها بگذاریم.

وی ادامه داد: این آیین در کنار مجموعه آورده‌های ولو اندک مالی اش و حمایتی که در این بین از نیازمندان صورت می‌گیرد، جنبه‌های معنوی و معرفتی متعددی نیز دارد. وقتی ندای «یاالله» از سوی کاروان «یارمضان» در جلوی هر خانه‌ای به گوش می‌رسد، با خودش محبت و صمیمت به هم راه می‌آورد و منجر می‌شود که افراد، فارغ از هر مرتبه اجتماعی و مالی با یکدیگر مأنوس‌تر بشوند و به‌نوعی صله‌رحمی در این ماه عزیز رخ می دهد.

کلته افزود: آیین «یارمضان» با روح معنوی این ماه گره‌خورده و رنگ و بویی خاص دارد و وقتی از نزدیک شاهد این آیین هستیم، می‌توانیم جلوه‌هایی از خلوص، تلاش برای دستگیری از مستمندان و نیازمندان و زنده نگه‌داشتن سنت حسنه انفاق و صدقه را در کنار آموزه‌های بسیاری شاهد باشیم.


وی درباره اشعاری که در این آیین خواننده می‌شود، گفت: طبق نظر کارشناسان و کسانی که در این حوزه پژوهش کرده‌اند، چهار گونه متفاوت معمول است که درون‌مایه تمام آن‌ها اشعاری با مضمون تشویق و ترغیب به روزه‌داری، احکام رمضان و توجه به این ماه و برکاتش است. نوع معمولش کودکانه یا شعری مسمط یازده‌هجایی بوده و گونه دیگرش رباعی چهار مصراعی و هفت‌هجایی است.

فرشید کلته ادامه داد: مثنوی گونه و دارای بیت‌های مختلف و هفت‌هجایی و نیز به‌صورت منظومه بلند نیز خوانده می‌شود که معروف‌ترین آن‌ها منظومه‌های بلندی چون «توتاورگین روزانی» یعنی حتماً روزه‌بگیر و «یا رمضان منظومه سی» یعنی منظومه یا رمضان است.

وی در پایان ضمن دعوت از مردم کشورمان به سفر به ترکمن‌صحرا و مواجهه نزدیک با آداب و سنن گوناگون مردمان این دیار، گفت: آیین «یا رمضان» و آیین‌های مختص این ماه در میان ترکمن‌ها، جلوه‌ای از نوع دوستی، اعتقادات و باورهای این قوم اصیل و تجلی بندگی آن‌ها در ماه ضیافت الهی است و رسم زیبای «یا رمضان» و نوای خاطره انگیزش ازجمله صداها و نواهایی است که در گوش جان می‌نشیند و هر شنونده و بیننده‌ای را به شوق می‌آورد.