خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): از زمان وقوع بحران جهانی مالی سال 2008 کتاب‌های بی‌شماری در این رابطه نوشته شده است: «پس از آن‌که موسیقی متوقف شد»، اثر الن بلیندر، «خانه بدهی» اثر عاطف میان و عامر صوفی و «رونق و رکود» اثر ویلیام کوئین و جان ترنر. در این میان اما، «ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» اثر اسلاوی ژیژک از جمله آثاری است که درباره این فروپاشی مالی نوشته و تلاش دارد رویکردی جدید به این مسئله داشته باشد.

اسلاوی ژیژک البته چهره‌ای است که چه در ایران و چه در دیگر کشورها نیازی به معرفی ندارد؛ فیلسوف و نظریه‌پرداز اسلوونیایی که چه‌بسا بتوان او را معروف‌ترین و صاحب‌نام‌ترین چهره فکری امروز دانست. در ایران، آثاری چون «چگونه لکان بخوانیم؟» (ترجمه علی بهروزی)، «کژ نگریستن» (ترجمه‌ صالح نجفی و مازیار اسلامی)، «به برهوت حقیقت خوش آمدید» (ترجمه فتاح محمدی)، «خشونت: پنج نگاه زیرچشمی» (ترجمه علیرضا بهروزی) و «باقیمانده تقسیم‌ناپذیر» (ترجمه علی حسن‌زاده) از ژیژک به فارسی ترجمه شده و غالبا نیز با اقبال مثبت مخاطبان مواجه شده است. حال، خوانش این فیلسوف چپ‌گرا از بحران مالی 2008 با ترجمه کامران برادران، نویسنده و مترجم، و همکارانش وارد بازار کتاب شده است.

کتاب «ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» از همان آغاز تکلیفش را با خواننده روشن می‌کند. نویسنده در مقدمه کتاب می‌نویسد که اگر مخاطب این اثر بنا دارد به دنبال همان «کلیشه مبتذل ضدکمونیستی» معمول باشد، بهتر است این کتاب را پیش از آغاز به کناری بگذارد. آنچنان که ژیژک تبیین می‌کند، این کتاب با دو رویدادی سروکار دارد که هرکدام آغاز و پایان نخستین دهه قرن بیست‌ویک را رقم زدند: یعنی حملات یازدهم سپتامبر در سال 2001 و فروپاشی مالی 2008.

نویسنده در ادامه، با بهره‌گیری از آرای مارکس در «گامی در نقد فلسفه حق هگل» بار دیگر تبارشناسی ایدئولوژی در زمانه ما را به چالش کشیده و آن چیزی تلقی می‌کند که همگان صرفا «در پندار خویش» بدان باور دارند. (ص 12)

ژیژک همچنین نشان می‌دهد که بسیاری گمان می‌کردند که پس از فروپاشی دیوار برلین، جهان تماشاگر آرمانشهر «پایان تاریخ» فرانسیس فوکویاما خواهد بود، اجتماع جهانی لیبرالیسم. با این همه، ژیژک نشان می‌دهد که جهان امروز برعکس بدل به عرصه ظهور طبقه‌ای نوین از اغنیا شده که عملا از جهان جدا شده‌اند. به گفته وی، ‌این فراد «در جهانی زندگی می‌کنند که در چارچوب خیالی و ایدئولوژیکش، طبقه فرودستی که دنیا را فرا گرفته اصلا وجود ندارد.» (ص 15)

به گفته این فیلسوف اسلوونیایی، سقوط آرمانشهر سیاسی لیبرال‌دموکراسی در یازدهم سپتامبر 2001 تاثیری بر آرمانشهر اقتصادی بازار جهانی سرمایه‌داری نگذاشت. از این رهگذر، ژیژک فروپاشی مالی 2008 را تکرار مجدد تاریخ می‌داند، تکراری که برخلاف مدل تراژیک نخست،‌ این‌بار به صورت مضحکه خود را نمایان می‌کند.

«ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» نه صرفا کتابی درباره بحران مالی بلکه اثری است که این رویداد را به‌عنوان نقطه شروع خود در نظر گرفته و با پرده برداشتن از شرایط و مفاهیمش، به تدریج به سوی «مسائل مرتبط» با آن حرکت می‌کند.
 

کتاب از دو فصل کلی تشکیل شده است: فصل نخست با عنوان «این ایئولوژی است، احمق!» تلاش دارد دارد به شناختی فراگیر و قابل‌تامل از مخصمه امروزی بشر دست یابد و هسته اتوپیایی نهفته در ایدئولوژی سرمایه‌داری را به تصویر می‌کشد، هسته‌ای که هم مشخص‌کننده بحران مالی و هم نحوه واکنش ما به آن است. فصل دوم با عنوان «فرضیه کمونیسم» تشلا دارد به نمایی از اوضاع فعلی جهان دست یابد و از این رهگذر به طرح سازوکاری برای شکل‌های جدید «پراکسیس کمونیستی» بپردازد.

ژیژک البته در این اثر، همانند دیگر آثارش، بار دیگر تاکید دارد که چپ نیازمند رویکردی جدید و چه‌بسا رادیکال‌تر از گذشته است: «میگوئل دی انومانو در مواجهه‌ای معروف در دانشگاه سالمانکا به سال 1936، ‌خطاب به فرانسویان گفت: «شما برنده می‌شوید، اما هیچ‌وقت نمی‌توانید ما را متقاعد کنید.» آیا چپ امروزه، جز این چیزی دارد که به سرمایه‌داری جهانیِ پیروز بگوید؟ آیا چپ قرار است نقش آنانی را بازی کند که می‌توانند متقاعد کنند و با این همه کماکان بازنده‌اند؟» (ص 18)

فصل یک، همان‌گونه که گفته شد، نگاهی دقیق به ماهیت بحران مالی 2008 می‌اندازد، اما از منظری بدیع که کمتر کسی به آن توجه کرده است. به گفته ژیژک، طبقه حاکم به‌خوبی توانسته از پوپولیسم به سود خود بهره ببرد، به این شیوه که در ظاهر با دستور کار پوپولیستی مخالفت کرده اما از آن به‌عنوان وسیله‌ای برای کنترل طبقه فرودست بهره می‌برد. ژیژک می‌نویسد: «این جنگ اخلاقی سبب می‌شود طبقه‌ی فرودست خشم خود را برون بریزد، بی آن‌که در وضع فعلی اقتصاد خللی ایجاد کند.» (ص 57). آنگونه که ژیژک بارها در این کتاب هشدار می‌دهد، جهان امروز، جهانی است که در آن جنگ فرهنگی جایگزین جنگ یا نزاع طبقاتی شده است.

نویسنده در ادامه به سراغ ایده امور مشترک نزد نگری و هارت رفته و بار دیگر صریح‌ترین انتقادها را علیه این دو فیلسوف و نظریه‌پرداز مطرح کرده و آنان را متهم می‌کند به تلاش برای باقی ماندن در «چارچوب سرمایه‌داری» (ص 219). وی همچنین وضعیت امروزی دنیا را بخشی از سلطه سرمایه‌داری بر شعارهای اساسی و جهان‌بینی بنیادین مه 68 می‌داند و تبیین می‌کند: «چپ درست در لحظه پیروزی شکست خورد: دشمن دست اول مغلوب شد، اما با شکل جدید و چه‌بسا مستقیم‌تر سلطه سرمایه‌داری جایگزین شد.» (ص 224)

«ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» کتاب خوش‌بینانه‌ای نیست و هیچ بنا ندارد خیال خواننده را با رویاهای آینده‌ای روشن راحت کند. با این همه، ژیژک خوب نشان می‌دهد که یگانه راه برون‌رفت از بن‌بست فعلی و بنا نهادن جهانی دیگر، درک ماهیت وضعیت بیمارگون امروزی است و صرفا این‌گونه است که می‌توان به هرگونه کنش امید بست. امید ژیژک به کنشگرانی است که «آماده‌اند به‌رغم تمامی اختلاف‌ها دست به عمل بزنند»، کنشگرانی که «سرخورده از کمونیسم قرن بیستم حاضرند از آغاز بیاغازند و آن را از نو پایه‌گذاری کنند.» (ص243)

کتاب «ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» از سوی کامران برادران و همکارانش میلاد روانبخش و مرضیه فرنام ترجمه شده است. برادران سابقه ترجمه بیش از 20 کتاب در حوزه اندیشه و ادبیات را در کارنامه خود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به «خواست ناممکن»، «علیه اخاذی مضاعف» و «پاندمی! کووید-19 جهان را تکان می‌دهد» اثر اسلاوی ژیژک، «روح تروریسم» و «قطعات»، اثر ژان بودریار و «هنر و ترس» اثر پل ویریلیو اشاره کرد.

نشر نیماژ کتاب «ابتدا تراژدی، سپس مضحکه» را در 246 صفحه و به قیمت 150 هزار تومان منتشر کرده است.