سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) ـ امیررضا اصنافی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی: مدتی است بحث بهره‌گیری از قابلیت‌های مختلف هوش مصنوعی در جنبه‌های مختلف زندگی و کار، داغ شده است. در هر محفل علمی، سخن از امکانات و مزایای هوش مصنوعی است و به قول معروف، فعلاً مد روز است.

مثل زمانی که متاورس و زندگی دوم و بلاک چین خیلی رایج شده بود. مثل یک موج، مطرح شدند و بعد کم‌کم به حاشیه رفتند. کتابخانه‌ها نیز از این قضیه مستثنی نیستند. البته، کتابخانه‌ها به معنای عام، همواره از جذب فناوری‌های جدید استقبال کردند و شاهد آن، قانون پنجم رانگاناتان استاد فقید رشته کتابداری از کشور هندوستان است که بیان می‌‌کرد کتابخانه‌ها، نهادهایی هستند پویا. معنایش این است که کتابخانه‌ها همیشه در جذب تحولات جدید و بهره‌مندی از فناوری‌ها پیشتاز بوده‌اند و نهراسیده‌اند که اگر فناوری‌های مختلف جدید وارد عرصه زندگی و کار شد، نقش آن‌ها کمرنگ می‌شود و دیگر کسی به کتابخانه نیازی ندارد.

بارها گفته شده که این تفکر افراطی و برگرفته از یک ناآگاهی عمیق است که تصور شود با ظهور فناوری‌ها، دیگر نیازی به کتابخانه‌ها نیست. نگاهی به کتابخانه‌های کشورهای پیشرفته دنیا که خود مخترع و ایجاد‌کننده به روزترین فناوری‌ها بوده‌اند ،نشان می‌دهد که نه تنها این کتابخانه‌ها از بین نرفته‌اند بلکه سعی کردند نقش‌های خود را با توجه به نیاز روز همسان کنند و با انتظارات جدید کاربران همراه باشند.

هوش مصنوعی و به خصوص «چت جی‌پی‌تی» یکی از این زمینه‌هاست که پشت در کتابخانه‌هاست و افق جدیدی را در عرصه خدمات کتابخانه‌ای قرار است نمایان کند. قبل از اینکه این فناوری در کتابخانه‌ها خود را ماندگار کند باید کتابداران بداند این فناوری چیست و چه قابلیت‌هایی دارد. در چه بخش‌هایی از کتابخانه قابل استفاده است؟ باید بیان داشت که در این عرصه، حرفه‌مندان کتابخانه‌ها بر روی اطلاعات معتبر و دسترسی ساده‌تر و سریع‌تر به آن متمرکز خواهند شد.کتابداران از قابلیت‌های هوش مصنوعی هم در خدمات فنی یعنی سازماندهی منابع اطلاعاتی شامل رده‌بندی و فهرست‌نویسی ، نمایه سازی مجلات، شناسایی منابع معتبر دیجیتال استفاده کنند.

به این ترتیب که شناسایی و تحلیل موضوعات، و افزودن فراداده ها برای کتابداران تسهیل خواهد شد. همانطور که متخصصان کتابخانه در توسعه موتورهای جستجو و راهبردهای لازم در سیستم های فهرست نویسی پیچیده کنترل را به دست گرفتند،در طراحی ابزارهای کشف دانش مبتنی بر هوش مصنوعی نیز مشارکت خواهند داشت. در جهت انتخاب منابع اطلاعاتی به ویژه کتاب، هوش مصنوعی کمک می‌کند منابع دقیقاً همان چیزی باشند که کاربر نیاز دارد و حتی سیستم‌های پیشنهادکننده به کاربران نیز ارتقاء خواهد یافت.

در زمینه مدیریت کتابخانه، هوش مصنوعی کمک می‌کند تا سیستم‌های اطلاعاتی مدیریتی پیشرفته و مناسب برای کتابخانه‌ها تهیه شود و بر این اساس، برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های آینده کتابخانه‌ها با هوش مصنوعی امکان پذیر است. ضمن اینکه در امور اجرایی، همه چیز از درها گرفته تا روشنایی، سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی از راه دور کنترل خواهند شد. در عرصه  خدمات عمومی نیز، تحولاتی عمیق و جدید رخ خواهد داد. خدماتی شامل ارائه خدمت مرجع و پرسش از کتابدار با کمک هوش مصنوعی اداره خواهد شد. با بهره‌مندی از هوش مصنوعی، دقت کتابداران در بازیابی منابع اطلاعاتی مرتبط با نیاز کاربران افزایش قابل توجهی خواهد داشت.

حتی کتابداران می‌توانند در زمینه فعالیت‌های ارزیابی پژوهش و منابع اطلاعاتی از ابزارهای هوش مصنوعی بهره بگیرند و یاوران پژوهشگران باشند. ممکن این سوال مطرح شود که تکلیف سواد اطلاعاتی چه خواهد شد؟ می‌دانید که از دهه 1970، کتابخانه‌ها بر اهمیت سواد اطلاعاتی تمرکز کرده‌اند، که عموماً به عنوان مجموعه‌ای از مهارت‌های مورد نیاز برای مکان‌یابی و استفاده از اطلاعات برای حل مسئله و تصمیم‌گیری تعریف می‌شود.

این بحث با تغییرات فناوری‌ها اهمیت بیشتری پیدا کرده است.با تغییر شکل‌ها و روش‌های ارائه اطلاعات، ابعاد بیشتری به مفهوم اصلی سواد اطلاعاتی اضافه شده است که عبارتند از:سواد منابع، سواد پژوهش و سواد کامپیوتر و سایر موارد. به نظر می‌رسد که اکنون دیگر، هدف سوادآموزی کتابخانه‌ها و متخصصان کتابخانه، سواد داده‌ها و سواد هوش مصنوعی است. در حالی که سواد داده‌ها با یادگیری نحوه مکان یابی، درک و تفکر انتقادی در مورد داده‌ها و اطلاعات سر و کار دارد، سواد هوش مصنوعی مستلزم درک عملکرد، منطق و محدودیت‌ها و تأثیرات احتمالی آن است.

وقتی کتابخانه‌ها به کاربران کمک می‌کنند تا سواد هوش مصنوعی را کسب کنند، مهارت‌های لازم را برای مردم فراهم می‌کنند تا بتوانند با اطمینان در جامعه‌ای شرکت کنند که هر روز از ابزارها و فرآیندهای هوش مصنوعی بیشتری استفاده می‌کند. البته در این زمینه کمبودهایی احساس می‌شود که باید نسبت به برطرف کردن آن‌ها اقدام کرد. البته هنوز کتابداران آموزش‌دیده و دارای مهارت کافی در این زمینه وجود ندارد و باید تلاش شود با تغییرات در سرفصل دروس دانشگاه‌ها و نیز برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی، کتابداران متخصص تربیت شوند.تهیه زیرساخت‌های لازم فناورانه از مقدماتی است که باید در این مورد نیز فکر کرد. بنابراین باید بیان داشت که در وضعیت خوشبینانه اگر بتوانیم به مدیریت وضعیت بپردازیم، هوش مصنوعی نه تنها خطری برای حذف کتابخانه‌ها نیست بلکه فرصتی است که کتابداران مهارت‌های جدیدی را کسب کنند و بر اساس ابزارهای هوش مصنوعی خدمات خلاقانه‌تری را به کاربران با نیازهای اطلاعاتی مختلف عرضه کنند.