با بیتی از غزل مولانا به دیدار این شی تاریخی در بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران می‌رویم؛
تو جویایی و ناجویا چو مغناطیس ای مولا / تو گویایی و ناگویا چو اسطرلاب و میزانی
از ستاره‌شناسان آشوری تا منجمان مسلمان
مطالعه منابع و بررسی آثار به جای‌مانده نشان می‌دهد اسطرلاب در مدل‌های گوناگون «مسطح»، «کروی» و «خطی» وجود و کاربرد داشته است. اسطرلاب مسطح در این میانه به علت آسانی در جابه‌جایی و کاربرد، رایج‌ترین گونه بوده که در سده‌های میانه تاریخ ایران اسلامی تا اندازه زیادی تکامل یافته است. بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به «هیپارخوس» یونانی نسبت داده‌اند اما به نظر می‌رسد بهره‌گیری از ابزارهای مشابه با توانایی‌های گوناگون در میان ستاره‌شناسان آشوری و بابلی رایج بوده و نمونه‌های یونانی، دستاورد تکمیل این ابزارها بوده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد اسطرلابهای فراوانی در فاصله سده‌های نهم تا نوزدهم میلادی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی ساخته شده است.
(3).jpg)
ورود اسطرلاب به حلقه علوم ایرانی اسلامی
«ابن ندیم»، «ابراهیم فزاری» منجم سده دوم هجری را نخستین مسلمان سازنده اسطرلاب معرفی می‌کند. مسلمانان کمی پیش از نیمه سده دوم هجری در شهر «حَران» که در آن زمان یک مرکز یونانی‌مآب علمی بود، برای نخستین‌بار با اسطرلاب آشنا شدند. کهن‌ترین اسطرلابی که تاکنون به جای‌مانده، در سال ۳۷۴ قمری برابر با ۹۸۴ میلادی به دست دو برادر اصفهانی به نام‌های «احمد» و «محمد ابن ابراهیم» در اصفهان ساخته شده است اما گویا کهن‌ترین نمونه شناخته شده‌ای که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن نقش بسته، اسطرلابی است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست «بسطلس» در تاریخ ۳۱۵ قمری ساخته شده است.
به تماشای نقشه متحرک آسمان بنشین
اسطرلاب مسطح پرکاربردترین ابزار کهن نجومی بوده است. اسطرلاب شبیه یک نقشه متحرک آسمان است که در آن ستارگان و مسیر خورشید روی یک صفحه شبکه‌ای به نام «عنکبوت» تصویر شده‌اند. عنکبوت را می‌توان روی صفحه دیگری که افق بر آن تصویر شده است، چرخاند؛ بدین ترتیب طلوع و غروب ستارگان و خورشید و مسیر حرکت آنها در آسمان بازسازی خواهد شد. اگرچه در ذهن بسیاری از مردم اسطرلاب به ویژه همراه با کلمه «رمل»، یادآور طالع‌بینی و احکام نجوم است، اما واقعیت آن است که اسطرلاب یک ابزار محاسباتی و اندازه‌گیری است که با بهره‌گیری از آن می‌توان بسیاری از مسایل نجومی و هندسی را بدون نیاز به محاسبه حل کرد.
(6).jpg)
جزییات اسطرلاب؛ از حلقه تا عنکبوت
اسطرلاب اجزای گوناگونی دارد که آشنایی با آنها و کاربردهایشان می‌تواند به کارگیری آن را ساده‌تر کند.
«حلقه»؛ قطعه فلزی دایره‌ای است که به هنگام کار با اسطرلاب مى‌توان آن را به عنوان دستگیره یا آویز به کاربرد. گاه حلقه دیگری که ممکن است فلزی، نخى یا ابریشمى باشد و آن را علاقه مى‌نامند، به آن مى‌افزایند.
«عروه»؛ دایره‌ای فلزی است که میان حلقه و کرسى قرار مى‌گیرد. نقش این دو (یا سه) ابزار، فراهم‌‌سازی امکان چرخش کامل اسطرلاب و قرار گرفتن آن در جهت درست، به هنگام کار با آن است.
«کرسى»؛ زایده‌ای بر قوس کوچکى از محیط اسطرلاب است که عروه بدان متصل مى‌شود.
«اُم»؛ صفحه اصلى و غیر قابل انتقال اسطرلاب است که دیواره‌ای آن را دربرمى‌گیرد. این صفحه بیش‌تر برای یافتن جهت قبله به کار مى‌رود.
«حجره»؛ فضایی تهى است که از ام اسطرلاب و دیواره آن تشکیل مى‌شود. صفحه‌های قابل انتقال اسطرلاب و عنکبوت در آن جای مى‌گیرند.
«صفایح»؛ قطعه‌هایی دایره‌شکل با سوراخى در مرکز دایره‌اند که محور اسطرلاب از آنها مى‌گذرد.
«عنکبوت»؛ صفحه‌ای شبکه‌ای است که روی آن دو دایره رسم شده است. عنکبوت روی صفایح قرار مى‌گیرد و خطوط و قوس‌های صفایح، از لابه‌لای بریدگی‌های آن دیده مى‌شود.
«عِضاده»؛ بازوی متحرکى مانند خط‌کش است با سوراخى در میانه که به کمک محور در پشت اسطرلاب قرار مى‌گیرد و دو سر آن اندکى تیز است. در نزدیکى دو سر آن، دو قطعه مربع شکل نصب شده است که آنها را لبنه، یا هدفه می گویند که در میان هر یک از آن دو سوراخى ریز به نام سوراخ شعاع وجود دارد. ستارگان، یا هر چیز دیگری از درون آنها را دیده می‌شوند.
«محور»؛ میله‌ای باریک است که قطب نیز نامیده مى‌شود. این میله از سوراخ‌های مرکز ام اسطرلاب و مراکز صفحات، عنکبوت، عضاده و گاه نیز شاخص می‌گذرد به گونه‌ای که این اندام‌ها تنها حرکت چرخشی پیرامون محور داشته باشند.
«فرس»؛ وسیله‌ای است که برای جلوگیری از جدا شدن صفحات و عنکبوت و عضاده از محور در سوراخ محور جای داده مى‌شود.
اسطرلاب؛ این چندکاره جادویی
برای اسطرلاب بیش از 300 کاربرد تاکنون آورده شده است. برخی از مهم‌ترین آنها بدین‌گونه‌اند:
نمایش آسمان در لحظه دلخواه
تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی
اندازه‌گیری فاصله‌هایی مانند رودخانه‌ها و بلندی کوه‌ها
محاسبه مکان اجرام آسمانی
سنجش ارتفاع، سمت، بعد و مِیل خورشید و ستارگان
محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه
تعیین اندازه روز و شب
تعیین ظهر شرعی
تعیین قبله
تعیین زمان طلوع و غروب آفتاب
طالع‌بینی
شش اسطرلاب در بانک اطلاعات آثار موزه‌ای کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد و پاره‌ای از این اسطرلاب‌ها در تالار علوم در ایران اسلامی در این موقوفه در نمایش‌اند.
نظر شما