سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، محمد‌مهدی شیخ صراف: حدود یک ماه پیش بود که لایحه هفتمین برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یک سند بالادستی میان‌مدتی در حوزه‌های مختلف از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. اهمیت برنامه‌های توسعه از آنجا است که به‌عنوان اسناد بالادستی و نقشه راه چندساله مورد استناد لوایح بودجه سالانه قرار می‌گیرند و به‌نوعی نقشه راه چند سال آتی کشور در حوزه‌های مختلف را ترسیم می‌کنند.
اولین برنامه توسعه پس از پايان جنگ، در سال 1368 براي اجرا در مدت 5 سال به تصويب مجلس شوراي اسلامی رسيد.
انتظام‌بخشی به كاركردهاي دولت در چارچوب اهداف اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی برنامه، پيشگيري از تفسيرهاي مختلف درباره صلاحیت‌های دولت به‌ويژه درباره برخی اصلاحات ساختاري و سازمانی و پاسخگو ساختن دولت از جمله کارکردهای برنامه توسعه است. این لایحه در مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار می‌گیرد تا پس از تصویب به عنوان قانون مورد استناد و محور سایر برنامه‌ها قرار گیرد.
اما این لایحه درباره فرهنگ و خصوصا کتاب چه می‌گوید و چه چشم‌اندازی ترسیم کرده است؟
یک همایش مهم قبل از تقدیم لایحه
آذرماه سال گذشته بود که همایشی با عنوان «فرهنگ و برنامه هفتم توسعه؛ تحول برای پیشرفت» با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان برنامه و بودجه، سازمان تبلیغات اسلامی، مجلس شورای اسلامی و شورای عالی انقلاب فرهنگی برگزار شد تا همه نهادهای مهم موثر بر فرهنگ، دور یک میز با اهالی حساب و کتاب و بودجه‌نویسی بنشینند و نکاتی که باید در لایحه برنامه هفتم توسعه مدنظر قرار بگیرد را طرح و چکش‌کاری کنند.
بابک نگاهداری، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس در این جلسه گفته بود که جهت‌گیری برنامه‌نویسی فرهنگ‌محور در کشور وجود ندارد که باید این نقیصه اصلاح شود. او از اینکه برنامه‌های توسعه در فرهنگ بیشتر برای دستگاه‌های فرهنگی نوشته می‌شود و در برنامه هفتم باید با رویکرد تحولی، مردم‌محوری را در فرهنگ اصل قرار داد.
فقط 30 درصد!
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم یکی دیگر از حضار در این همایش بود. اسماعیلی در سخنرانی خود به آمار جالبی از میزان تحقق برنامه‌های توسعه پیشین اشاره کرد: فقط 30 درصد!
اسماعیلی به نکته جالبی در جلسات سیاست‌های کلی نظام در مجمع تشخیص مصلحت نظام هم اشاره کرد و گفت که «با توجیه جدی‌تر بودن چالش‌های اقتصادی کشور، فرهنگ از اولویت بررسی خارج شد.»
وزیر ارشاد در آن جلسه با تاکید بر اینکه تلقی تصمیم‌گیران کشور از فرهنگ باید با نگاه رهبر معظم انقلاب منطبق شود، گفت: در گفت‌وگوی میان مسئولان فرهنگی، همواره بحث بودجه به‌عنوان مهمترین چالش عدم تحقق اهداف برنامه مورد توجه قرار می گیرد، چنان که گویی کار فرهنگی مساوی با تخصیص بودجه است؛ حال آن که نباید سطح فرهنگ را چنان تنزل دهیم و هم سطح با سایر حوزه‌ها بدان بنگریم.
در انتظار اتفاق متفاوت
دبیر وقت شورای عالی انقلاب فرهنگی هم از دیگر سخنرانان این جلسه بود که نگاه منتقدانه‌ای به جدا کردن فرهنگ از اقتصاد و سیاست داشت. سعیدرضا عاملی گفته بود که «فرهنگ امر فراگیر شناخت ذهن فردی و اجتماعی است که در دل اقتصاد و سیاست وجود دارد. اگر به فرهنگ به‌عنوان یک نگرش اجتماعی نگاه شود، در نگرش اقتصادی هم نگرش فرهنگی وجود دارد؛ لذا باید به این موضوع بازنگری کرد.»
اواخر تیرماه سال گذشته هم بنا بود همایشی با عنوان «فرهنگ و برنامه هفتم توسعه، تحول برای پیشرفت» برگزار شود که فراخوان مقالات آن هم منتشر شد اما نه در سایت همایش و نه در رسانه‌ها اثر و خبری از برگزاری این همایش پیدا نشد و مشخص نشد چه آثاری به این همایش ارسال شده و خروجی آن چه بوده است.
با این وجود صحبت‌های مختلف مسئولان نشان می‌داد بنا است در برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه اتفاقات متفاوتی در زمینه فرهنگ بیفتد.
برنامه مسئله‌محور
سید‌ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور هنگام تحویل لایحه برنامه هفتم توسعه به مجلس درباره آن گفت که تلاش شده با نگاه واقع‌بینانه، این لایحه بیشتر مسئله‌محور باشد و حل اولویت‌ها را در دستور کار خود قرار دهد. حجت‌الاسلام رئیسی در مجلس گفت: نگاه ما این بود که برنامه هفتم جای اصلاح قوانین جاری کشور نیست. برخی توقع داشتند قانون جاری را در برنامه هفتم اصلاح کنیم یا همه مسائل ریز و درشت در برنامه گنجانده شود ولی این امکان‌پذیر نبود. مسئله‌محوری و نگاه به اولویت‌ها در برنامه هفتم وجود دارد.
3 درصد فرهنگ
حالا که درباره مقدمات لایحه برنامه هفتم صحبت کردیم نگاهی به آن از منظر فرهنگی هم داشته باشیم. لایحه برنامه هفتم 150 صفحه است و پنج صفحه از این 150 صفحه هم در فصل پانزدهم با عنوان «ارتقا فرهنگ عمومی و رسانه» به فرهنگ اختصاص پیدا کرده که تقریبا 3 درصد متن این لایحه را شامل می‌شود.
در جدولی که ابتدای این فصل آمده 6 هدف کمی ذکر شده که به‌نظر می‌رسد غلبه نگاه‌های کمّی‌گرایانه کارشناسان تدوین‌کننده لایحه که عمدتا در حوزه‌های اقتصادی متخصص هستند به چشم می‌خورد؛ مثلا پیش‌بینی فعالیت 600 هزار رسانه برخط تا پایان سال 1406 یکی از این کمیت‌ها است که موجب شگفتی اهالی رسانه شده است.
یا مثلا برای 4 سال 100 فیلم سینمایی پیش‌بینی شده که اساسا مشخص نیست این عدد یک‌صد فیلم براساس چه معیاری انتخاب شده و منظور از فیلم سینمایی دقیقا چه نوع فیلمی با کدام اولویت محتوایی و با چه سطح برآوردی است؟
در زمینه تعداد موسسات قرآنی فعال در پایان سال 1406 عدد 1600 موسسه به‌عنوان کمیت مطلوب ذکر شده و باز هم معلوم نیست براساس چه معیاری برای 1200 شهر کشور که برخی از آن‌ها کلان‌شهر و با جمعیت میلیونی و برخی دیگر شهرهای چندصدهزار نفره‌اند این تعداد موسسه فرهنگی قرآنی مطلوب شمرده شده است؟
سهم کتاب: صفر
یکی از نقدهای جدی اهالی فرهنگ خصوصا فعالان نشر و دوستداران کتاب به فصل فرهنگ لایحه برنامه هفتم توسعه آن است که متاسفانه در این فصل با وجود تاکیدات مکرر رئیس‌جمهور بر اهمیت موضوع کتاب و کتابخوانی هیچ بخشی به موضوع مهم کتاب اختصاص داده نشده است.
نکته‌ای که دغدغه‌ها را بیشتر کرده، این است که با توجه به نیاز مبرم کتابخانههای عمومی کشور به توسعه و بهسازی حتما باید این موضوع در برنامه‌های مختلف لحاظ شود و بی‌توجهی به وضعیت کتابخانههای عمومی کشور که به‌عنوان محل رشد و زمینه عدالت فرهنگی در جامعه است می‌تواند تبعات فرهنگی جبران‌ناپذیری داشته باشد. حذف موضوع کتاب و کتابخوانی از لایحه برنامه هفتم درحالی است که در بند ث ماده 92 قانون برنامه ششم توسعه این مساله جداگانه ذکر شده و آمده بود: دولت مکلف است تمهیدات لازم را نسبت به توسعه فرهنگ کتابخوانی با اولویت کتابخانههای روستایی در مناطق کمتر توسعه‌یافته، براساس طرح آمایش سرزمین و نیازهای منطقه‌ای با رویکرد تشویق و جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تعاونی در تولید کتاب و محصولات فرهنگی و سایر کالاهای فرهنگی و هنری فراهم کند و تا پایان سال اول اجرای قانون برنامه با نرخ رشد سالانه پنج درصد، مطابق قانون بودجه سنواتی نسبت به وضعیت موجود در طول اجرای قانون برنامه اقدام کند.
جای خالی مسئله
به‌نظر می‌رسد یکی از مهمترین اشکالاتی که در لایحه فعلی وجود دارد توجه نکردن به مسائل واقعی و مشخص فرهنگی و ندادن پاسخ درست به این مسائل است. با بررسی سرجمع 5 صفحه و 14 ماده فصل مربوط به فرهنگ به این نتیجه می‌رسیم که کارشناسان تدوین‌کننده لایحه نتوانسته‌اند تصویر شفاف و مشخصی از مسائلی که در حوزه فرهنگ مدنظر آن‌ها بوده است ارائه دهند. این نقطه ضعف در حوزه کتاب شدیدا پررنگ‌تر است و با وجود تأکیدات زیاد رهبر معظم انقلاب و رئیس‌جمهور بر اهمیت موضوع کتاب و کتابخوانی عملا این مسئله در لایحه نادیده گرفته شده و حتی موضوع بند ث برنامه ششم که به این موضوع می‌پرداخت حذف شده است.
چه باید کرد؟
حالا که لایحه بودجه تقدیم مجلس شده به‌نظر می‌رسد کمیسیون فرهنگی مجلس می‌تواند با مشارکت فعالانه در بررسی لایحه، ضمن همفکری با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای فرهنگی با دقیق‌تر کردن فصل فرهنگ به سهم کتاب و کتابخوانی در برنامه هفتم توسعه بیشتر بپردازد. اضافه شدن دو مسئله زیر در برنامه می‌تواند تا حدی دغدغه‌های اهالی کتاب در این خصوص را رفع کند.
اول احیای بند ث ماده 92 برنامه ششم و یا گنجاندن بندی با محتوای موظف کردن دولت به تجهیز کتابخانههای عمومی کشور با اولویت کتابخانههای مناطق روستایی و محروم از طریق خرید حداقل 10 درصد از حجم آثار تولیدی حوزه نشر
دوم با توجه به مشکل نقدینگی و سرمایه که عمدتا گریبان‌گیر صنایع فرهنگی و خصوصا بازار نشر است، دولت در برنامه هفتم توسعه موظف شود با همکاری بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه تسهیلات ارزان‌قیمت با نرخ سود تک‌رقمی به صنایع فرهنگی تخصیص دهد.
در کنار نکات ذکر شده بندهای ح و خ ماده 75 لایحه برنامه پنج‌ساله هفتم را که به امتیازات حمایتی از بخش فرهنگ و معافیت‌های مالیاتی این بخش اشاره دارد می‌توان از بخش‌های امیدوارکننده و خوب این لایحه دانست که در صورت تحقق با توجه به شرایط اقتصادی فعلی، کمک خوبی به فعالان این بخش خواهد داشت.
فرهنگ و برنامه‌نویسی به‌هم پیوند بخورند
نوشتن برنامه‌های بودجه و توسعه با توجه به گستره کشور و مسائل و بخش‌های فراوان آن کار راحتی نیست و کارشناسان سازمان برنامه و بودجه پس از سال‌ها تلاش و تجربه‌اندوزی تلاش کرده‌اند تا حد امکان کاری کنند که نیازها و اولویت‌های همه بخش‌های کشور لحاظ شود اما با همه این تلاش‌ها که در جای خود ستودنی است باید پذیرفت که موضوعاتی از جنس فرهنگ به دلیل ماهیت نرم و سیال و اهمیت راهبردی بالایی که دارند لزوما با اعداد و ارقام قابل اندازه‌گیری نیستند و برنامه‌ریزی در حوزه فرهنگ نیازمند مشورت‌های گسترده با خبرگان و اهالی فرهنگ و تلاش برای مفاهمه هرچه بیشتر بین اهالی فرهنگ و برنامه‌نویسان است که امید می‌رود این روند در دولت مردمی با توجه به تأکیدات مستمر رئیس‌جمهور بر اهمیت حوزه فرهنگ، هر چه سریع‌تر تسهیل شود.
یکشنبه ۱۵ مرداد ۱۴۰۲ - ۱۲:۱۷
نظر شما