سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): کاوه بیات، مترجم و پژوهشگر تاریخ معاصر در یادبودِ زنده‌یاد رحیم نیکبخت،‌ پژوهشگر تاریخ و فرهنگ آذربایجان گفت: زنده‌یاد نیکبخت از یک لحاظ از ما دور است اما از یک منظر هم از جهات مختلف به ما نزدیک است به دلیل کارهایی که صورت می‌داد و امروز هم صورت می‌گیرد به هر حال انسان فکر می‌کند یکسری افرادی هستند که انسان با خودش فکر می‌کند کاش به او این جمله را می‌گفتیم یا اگر این نکته را می‌شنید، چه می‌گفت؟ یکسری از این آدم‌ها در ذهن هر کداممان هستند که در کنارمان نیستند اما هر روز به یادشان هستیم.

او افزود: در کنار یادآوری روزمره جای خالی هم هست، یعنی در همین جمع محدود علایقی در میان بود که به نحوی پوشش داده می‌شد که با فقدان نیکبخت جای خالی‌اش در این فعالیت‌ها احساس می‌شود. به عبارتی در کنار آن جای پر مستمر در ذهن جای خالی هم هست، به دلیل کاری که می‌کرد و مسئولیتی که به عهده داشت برایمان محسوس هست.

این پژوهشگر تاریخ معاصر عنوان کرد: سال‌ها بود رحیم نیکبخت را می‌شناختم و به نوعی همسایه محسوب می‌شدیم. وقتی از سرکار به خانه بازمی‌گشت در این مسیر به من سری می‌زد. من هم یکی دوباری به مؤسسه مرکز اسناد انقلاب اسلامی رفته بودم اما او لطف داشت و گاهی بعدازظهر به من سر می‌زد. در این دیدارها با صفا و صمیمتش همراه بود که این ویژگی هیچ‌گاه از ذهن نمی‌رود.  

کاوه بیات در ادامه با اشاره به رشد برخی رفتارها در دهه 50 گفت: در حوزه‌ای که خیلی فقدان او احساس می‌شود یک نوع حوزه بینابینی میان تعلقات مذهبی و تعلقات ملی است. متأسفانه از دهه پنجاه به بعد گرفتار یکسری تعبیرهای نادرست شدیم که برای خودمان قصه‌هایی درست کردیم که این قصه‌ها را باور کردیم و به آن عمل کردیم از جمله ضدیت و تباین بین علاقه به مملکت و آب و خاک و اعتقادات مذهبی.

نیکبخت، شخصیت فرهیخته ایران‌دوست

احسان هوشمند به عنوان سخنران بعدی این برنامه گفت: از نخستین باری که با رحیم نیکبخت ارتباط برقرار کردم، تقریبا دو دهه می‌گذرد. در این دو دهه هفته‌ای یکبار حضوری یا با تبادل پیام با هم در ارتباط بودیم با توجه به تفاوت سلیقه‌ای که با هم داشتیم. 

او ادامه داد: نگرش انقلابی که از دهه 40 در کشور ما دگرگونی در ساختارها و مناسبات ایجاد کرد که به دسته‌بندی تازه‌ای از مردم منجر شد. این دسته‌بندی طبیعتا یک گروه را موافق و یک گروه مخالف، چپ، راست، مذهبی و غیرمذهبی را در برگرفت. این دگرگونی تا به امروز هم به نوعی مشهود است که در نوع سبک زندگی و نوع نگاه به حکمرانی و اداره کشور خودش را نشان می‌دهد گاه این صف‌بندی‌ها به موضع‌گیری گاه به فاصله، نامهربانی کردن و عدم تحمل منجر شده است. 

این کردپژوه بیان کرد: رحیم نیکبخت در چنین شرایطی به عنوان یک شخصیت خودساخته و فرهیخته که روی رفتار خودش کار کرده بود و ملاحظات اخلاقی برای زیستنی دینی، اخلاقی و انسانی داشت که با امثال من و طیف‌های دیگر در یک افق طولانی نگرانی‌هایش را برای ایران و منافع ملی آن در میان بگذارد و برای رفع این نگرانی‌ها کاری بکند و دست به یک حرکت فرهنگی بزند.  

احسان هوشمند گفت: منش اخلاقی و فردی نیکبخت آن هم در این جهان پرآشوب و پر دلهره‌ای که روزمره آن را تجربه می‌کنیم امثال او انگشت‌شمارند و یادش همیشه با ماست. یادم هست زمانی با هم در مرکز اسناد ریاست جمهوری روی یکسری اسناد کار می‌کردیم و مدت زیادی بررسی اسناد طول کشید در این میان فردی از یک روزنامه تندرو هم در این مرکز حضور پیدا کرد.

او افزود: این فرد که در یک روزنامه تندرو معروف کار می‌کرد بحث خروج اسناد از ایران و فروش آن را مطرح کرد، من و نیکبخت فقط حرف‌های او را شنیدیم و جدی نگرفتیم. چون برای ما اسناد ایران بسیار ارزشمند است و جای هیچ‌گونه خروج و فروش آن مطرح نبود و نیست. این فرد بعدها به خروج اسناد اقدام کرد که موفق نشد، اما متأسفانه برخورد جدی با او نشد. کار من روی اسناد کردستان ناقص ماند و کار نیکبخت بر اسناد آذربایجان تا جایی که اطلاع دارم، منتشر نشد. 

تلاش برای انتشار کتاب‌های ارزنده 

عطاءالله عبدی، یکی دیگر از دوستان زنده‌یاد رحیم نیکبخت در ادامه این برنامه گفت: او قدرت تعامل بالایی داشت و با جریان‌های فکری متفاوت می‌توانست رابطه برقرار کند، چون کانون بحث با آنها ایران و دفاع از آن و مبارزه با پان‌ترکیسم بود و این هدف مشترک برخی از اختلافات را کمرنگ می‌کرد. 

او افزود: او در مسائل ایران با یک سعه‌صدر، گشاده‌رویی و البته با یک نگاه راهبردی برخورد می‌کرد و مسائل جزئی را در این استراتژی که برگزیده بود، دخالت نمی‌داد. او معتقد بود که ما باید از ایران و ایرانیت در آذربایجان دفاع کنیم، اگرچه گاهی در تعاملی که با دوستان آذری داریم متاسفانه مشاهده می‌کنیم که خط و خطوط سیاسی در تعامل میان دوستان خودش را نشان می‌دهد که این نگاه گاهی آسیب‌زاست. در حالی که چنین رویکردی در رفتار و منش شخصی نیکبخت وجود نداشت. 

این عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی بیان کرد: او قدرت تعامل بالایی داشت چنانکه می‌توانست هم با حکومت تعامل داشته باشد هم نیروهایی که با حکومت زاویه داشته باشند. این انتقال فکر و دغدغه‌مندی‌ها از جریانی که نمی‌توانست هیچ گفت‌وگویی با حکومت داشته باشد انتقال آن به درون حکومت خیلی فرصت مغتنمی بود که نیکبخت ظرفیت این رابطه و انتقال دغدغه را داشت. این رویکرد او به اشاعه فکر ایران‌دوستی در آذربایجان و مناطق دیگر کمک می‌کرد.

عطاءالله عبدی گفت: دوست فاضلم، جناب ناصر همرنگ نقل می‌کند که در تجدیدچاپ کتاب «از بادکوبه و چیزهای دیگر» مشکلاتی پیش آمد و در تعاملی که با نیکبخت داشت، او در یک فرصت کوتاه و با کمترین اصلاحیه توانست کتاب را تجدیدچاپ کند که کتاب بسیار ارزشمندی است. او از این قبیل کارها بسیار انجام داده بود که برای اهل فرهنگ بسیار ارزنده است. لذا در این زمینه نیروی منحصربه فردی بود که می‌توانست با حکومت ارتباط داشته باشد و در عین حال با نیروهایی که نمی‌توانستند ارتباطی با عناصر تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر رابطه‌ای داشته باشد به عنوان یک مجرای قابل اعتماد عمل کند.