سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا): هوش مصنوعی؛ فناوری که درباره آن زیاد شنیده می‌شود اما به‌نظر می‌رسد به اندازه کافی شناخته شده نیست. برخی آن‌ را خطر‌ناک می‌دانند؛ چراکه معتقدند جای انسان را در بسیاری از امور خواهد گرفت اما برخی دیگر تاکید دارند هوش مصنوعی مانند بسیاری دیگر از فناوری‌ها نه‌تنها تهدیدی برای انسان نیست بلکه به توسعه فعالیت‌های مختلف بشری کمک خواهد کرد.

محمد نجاری، معاون نوآوری و توسعه فناوری پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایبنا درباره تأثیر هوش مصنوعی بر صنعت نشر بر تأثیر‌گذاری این فناوری بر «آماده‌سازی» «دقت و سرعت» تاکید دارد. وی که متخصص مطالعات بین‌رشته‌ای علوم انسانی و هنر است معتقد است: «شاید علم حقوق مجبور شود خانه‌تکانی کرده و حوزه جدیدی را برای حل مسائل حقوقی این موضوع ایجاد کند. در این نزاع، عده‌ای تصور (به‌ حق یا ناحق) خواهند داشت که تراوشات ذهنی ایشان به ثمن بخس در اختیار دیگران قرار می‌گیرد و دستمزد ایشان به یغما می‌رود.»

ـ پیش‌بینی می‌شود هوش مصنوعی، به‌عنوان یک پدیده در آینده نزدیک به بیشتر حوزه‌‌ها و کسب و کارها نفوذ کند و مشاغل مختلف را متأثر کند. از‌جمله این حوزه‌ها صنعت نشر است. صنعت نشر برای توسعه سریع هوش مصنوعی به چه آمادگی‌‌هایی نیاز دارد؟

ورود هوش مصنوعی به عرصه نشر را در دو بخش آماده‌سازی و تولید محتوا می‌توان مدنظر قرار داد. در بخش آماده‌سازی، هوش مصنوعی یک فرصت است، چه به کمک آن روند ویرایش، نمونه‌خوانی و صفحه‌آرایی، دقت و سرعت بسیاری خواهد یافت. اما در بخش تولید محتوا است که بیشترین منازعات و مسائل را شاهد هستیم و از این به بعد نیز شاهد خواهیم بود. موضوع اصلی مالکیت معنوی است. برای تولید محتوا از طریق هوش مصنوعی نیاز است که منابع و کتاب‌ها و مقالات به بانک اطلاعاتی هوش مصنوعی وارد شود تا هوش مصنوعی بتواند به کمک این داده‌ها با الگوریتم‌های خود به تولید محتوا بپردازد. این داده‌ها عمدتاً تحت قانون مالکیت معنوی هستند و استفاده از آن‌ها بدون کسب اجازه از مالکان اثر، مسائل حقوقی را دامن خواهد زد. از باب نمونه، هم‌اکنون روزنامه نیویورک‌تایمز از چت‌بات به دلیل استفاده از بانک مقالات این روزنامه برای نوشتن مقاله شکایت کرده است.

استفاده از هوش مصنوعی در ایران نیز در همین دو بخش آماده‌‌سازی و تولید محتوا، مسائل خاص خود را دارد. صرف‌نظر از این موضوع که یک ابزار هوش مصنوعی (نظیر چت‌پات یا بارد) در ایران فعلاً وجود ندارد که فی‌المثل در حوزه نشر در دسترس قرار گرفته باشد. در بخش آماده‌‌سازی مسئله اصلی این است که باید ویژگی‌ها و مشخصات زبان فارسی به هوش مصنوعی شناسانده شود تا فرایند ویرایش و نمونه‌خوانی (مسائلی نظیر رعایت نیم‌فاصله، کلمات مرکب و...) تسریع شود. اما در بخش تولیدمحتوا، منابع و متون فارسی باید وارد بانک‌های هوش مصنوعی بشود که این امر نیازمند متولیانی است. در موضوع مالکیت معنوی نیز مسائل پیچیده‌تر خواهد شد. قانون مالکیت معنوی اکنون در ایران به صورت محکم رعایت نمی‌شود و اگر در آینده، هوش مصنوعی نیز به این عرصه وارد شود، با مسائل بیشتری مواجه خواهیم شد. با این مقدمه می‌توان گفت در ایران برای توسعه سریع هوش مصنوعی در حوزه نشر نیاز است که ویژگی‌های زبان فارسی به هوش مصنوعی شناسانده شود. منابع مکتوب فارسی، اعم از کتاب، مقاله و... در اختیار هوش مصنوعی قرار گیرد. عنایت به این موضوع ضروری است که هنوز یک ابزار هوش مصنوعی بومی ایرانی  وجود ندارد و ما از همان ابزارهای خارجی نظیر چت‌پات استفاده می‌کنیم.

ـ بسیاری از کارشناسان حوزه نشر معتقدند، پاندمی کرونا هرچند آسیب‌های چشم‌گیری به فعالان این حوزه وارد کرد، اما موجب شد تا مسائل زیرساختی این حوزه عیان شود؛ برخی از ناشران متأثر از شرایط پیش آمده کرونا به فکر ایجاد راه‌هایی برای بقا و حتی توسعه کار خود افتادند اما در این میان برخی عمدتا غیر‌حرفه‌ای‌ها از دایره خارج شدند. با توجه به این مصداق، هوش مصنوعی چه تأثیراتی بر کل صنعت نشر خواهد گذاشت؟

- در شرایط ایده‌آل، هوش مصنوعی در حوزه آماده‌سازی، بر دقت و سرعت در صنعت نشر خواهد افزود.  در حوزه تولید محتوا نیز تاثیر شگرف خواهد داشت اما مسائل مربوط به «شناسایی پدیدآورنده اثر» و «مالکیت معنوی» را بیش‌ از پیش مطرح خواهد ساخت. به گمانم ناشران حرفه‌ای، با تمرکز بر ویژگی نخست، هوش مصنوعی را در خدمت تسریع و دقت در آماده‌سازی، خواهند گرفت و هوش مصنوعی را به‌عنوان یک فرصت برای عرضه محصول با کیفیت به خدمت خواهند گرفت.

                                  

ـ در حال حاضر در دنیا، چت جی پی تی به‌عنوان یکی از مصادیق هوش مصنوعی در تولید و خلق اثر ورود می‌‌کند که مخالفانی هم دارد. بسیاری از افراد با استفاده از این ابزار کتاب خلق می‌‌کنند و در سایت‌‌هایی مثل آمازون به فروش می‌گذارند و کسب درآمد می‌‌کنند. آیا این موضوع تهدید به حساب می‌‌آید؟

- اینکه «خالق اثر کیست؟ ماشین یا انسان؟» با توجه به قابلیت‌های هوش مصنوعی، شاید در آینده دیگر قابل تشخیص نباشد. شاید علم حقوق مجبور شود خانه‌تکانی کرده و حوزه جدیدی را برای حل مسائل حقوقی این موضوع ایجاد کند. در این نزاع، عده‌ای تصور (به‌ حق یا ناحق) خواهند داشت که تراوشات ذهنی ایشان به ثمن بخس در اختیار دیگران قرار می‌گیرد و دستمزد ایشان به یغما می‌رود. مسئله اصلی این است که ایده‌ها و نظریات را انسان و نه ماشین خلق می‌کند و سوال این است که آیا می‌توان روش و مکانیزمی ایجاد کرد که مالک یک ایده و نظریه به حق و حقوق خود برسد؟ به نظر می‌آید که مسئله و معضل اصلی در این حوزه است و باید منتظر سیر حوادث و تصمیمات انسانی بود که به کدامین سو پیش خواهد رفت؟!

ـ یکی از زیرشاخه‌‌های هوش مصنوعی، متاورس است که از این طریق امکاناتی مانند کتابخانه مجازی قابل دسترسی است. با قابلیت‌هایی که متاورس ایجاد کرده، آینده بازار و فروش کتاب با استفاده از این فناوری چگونه خواهد بود؟ پیش‌بینی شما چیست؟

- متاورس این امکان را به ما خواهد داد که هرکسی آواتار خود را داشته باشد. در عرصه نشر و در جهان متاورس، آواتاری را تصور کنید که برای شما کتاب خواهد خواند، نقالی خواهد کرد و احیاناً امکان ارتباط شما با آواتارهای متخصص را برقرار خواهد ساخت، تا به سوالات شما پاسخ دهد. روشن است که صاحبان نشر لاجرم به این حوزه ورود خواهند کرد و محتواهای تولید شده خود را از این طریق خواهند فروخت. به نظر می‌آید متاورس فرایند کتابخوانی را تعاملی‌تر و صدالبته جذاب‌تر خواهد کرد.

شاید گفتن این موضوع خالی از لطف نباشد که در این چندروز که به‌عنوان داور جشنواره بین‌المللی تئاتر آیینی سنتی، مشغول ارزیابی آثار بودم، به تأثیر استفاده از متاورس،  برای حفظ این سنت‌های آیینی و همچنین، جذابیت ارتباط با مخاطب با این روش تعاملی می‌اندیشیدم که جای آن را بسیار خالی دیدم و امیدوارم در این عرصه هم گامی برداشته شود.