سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): دکتر محمدجواد مشکور، از نسل طلایی دانشمندان چند دانشی سده اخیر ایران و از جمله اساتیدی است که دروس حوزه و دانشگاه را نزد استادان دانشمند زمان خود آموخته است و تحقیقات ارزشمندی درباره تاریخ تمدن و فرهنگ و ادب ایران و اسلام، از خود به یادگار گذاشته است. کتاب «راوی روزگاران» یادگارنامه‌ای است هدیه به دکتر محمدجواد مشکور به خواستاری دکتر سیدسعید میرمحمد صادق است که از سوی نشر سنگلج چاپ و راهی بازار نشر شده است. با این نویسنده و پژوهشگر در این‌باره به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
لطفاً در ابتدا دکتر محمدجواد مشکور را بیشتر برای مخاطبان معرفی کنید.
دکتر محمدجواد مشکور متولد ۱۲۹۷ خورشیدی در تهران محله قدیمی دباغخانه محله سنگلج به دنیا آمد. این محله از محله‌های قدیمی است که مشاهیر هنری، علمی و مذهبی را در خود پرورانده است. پدرش شیخ‌علاءالدین مشکور از دانش‌آموختگان حوزه علمیه نجف و از شاگردان ملاکاظم خراسانی و آقا ضیاء‌الدین عراقی بوده است. پدر پدر دکتر مشکور حاج شیخ محمدحسن بوده است که از محضر شیخ مرتضی انصاری کسب علم می‌کرده و جد دکتر مشکور آقا شیخ علی نیز از علمای بادکوبه بود که بعد از عهدنامه ترکمانچای به سمت ایران می‌آید و در ارومیه مستقر می‌شود و در دوره ناصرالدین‌شاه به تهران دعوت و نائب امام جمعه تهران می‌شود. مادر دکتر مشکور، معصومه خانم بزرگترین فرزند حاج شیخ‌حسن سنگلجی عموی شیخ فضل‌الله نوری بود. دکتر مشکور سه دائی داشت که از علمای مشهور زمان خود بودند. شریعت سنگلجی، آقامحمدمهدی سنگلجی و آقا محمد سنگلجی که دو برادر بزرگ و میانی در اواسط دهه ۲۰ بر اثر بیماری شایع که در آن زمان به وقوع پیوست، فوت می‌کنند. آقامحمد تا نیمه‌های دهه شصت در قید حیات و استاد حقوق دانشگاه تهران بود.
مشکور تحصیلات ابتدایی خود را تا ششم در دبستان تمدن پی گرفت. بعد به مدارس ثروت و دارالفنون رفت تا دیپلم را در دارالفنون بود و بعد وارد دانشکده معقول و منقول شد، در سال ۱۳۱۷ موفق به کسب مدرک لیسانس شد. در طی این مدت افزون بر کسب علم از دائی‌های دانا و دانشمند خود از بسیاری از استادان حوزه و دانشگاه مثل میرزا یدالله نظرپاک، استاد الهی قمشه‌ای، شیخ محمود شهابی، آقامیرزا مهدی آشتیانی، استاد احمد بهمنیار کرمانی، بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد کسروی تبریزی، آقاسیدکاظم عسار، ابراهیم پورداوود، عباس اقبال، نصرالله فلسفی اساتیدی بودند که او در دانشکده معقول و منقول و بعد از آن در برخی مدارس دینی از حضور آنها بهره برد. دکتر مشکور هم ادب عربی و هم ادبیات فارسی را به خوبی آموخت.
فعالیت‌های دکتر مشکور در زمینه تدریس و نگارش از چه زمانی آغاز شد؟
دکتر مشکور بعد از اخذ لیسانس یک سال در دبیرستان تدریس می‌کرد و در ۱۳۱۹ استخدام دارایی شد و در ۱۳۲۳ به همراه ده تن از دوستانش از جمله محمدعلی دانش‌پژوه و غلامرضا سمیعی جامعه لیسانسه‌های دانشکده معقول و منقول را پایه‌گذاری کرد و به چاپ مجله جلوه اقدام کردند که نشریه این انجمن بود. در سال ۱۳۲۴ پس از تاسیس انجمن ایران‌شناسی استاد ابراهیم پورداوود به عنوان کارمند پیوسته انجمن ایران‌شناسی انتخاب شد و در انجمن به آموزش زبان سوریانی پرداخت. دکتر مشکور زبان سریانی را در دوره لیسانس از قص اسلیوا و ربی نعیم یاد گرفته بود. در ۱۳۲۷ از سوی وزارت فرهنگ دعوت به همکاری شد و از وزارت دارایی انصراف داد و به دانشگاه تبریز رفت و شروع به تدریس کرد. در ۱۳۳۳ برای اخذ دکتری به پاریس رفت و بعد از چهار سال دکتری را اخذ کرد و ۱۳۳۷ به تبریز برگشت. تا سال ۱۳۳۸ در تبریز بود و ۱۳۳۸ به دانشسرای عالی که بعدها دانشگاه تربیت معلم و امروز دانشگاه خوارزمی عنوان دارد، مشغول به تدریس شد. گلستان سعدی جزو منابع ادبی و تاریخ اورارتو جزو منابع تاریخ ایران باستان است که وی کار کرد.
تصحیح منطق‌الطیر عطار و نوشتن دستورنامه که یکی از پرنکته‌ترین دستورنامه‌هایی است که بعد از انتشار مورد استقبال زیادی قرار گرفت و جزو منابع ارشد و دکتری بود و در زمان خودش ۱۴ یا ۱۵ بار تجدید چاپ شد و از پرفروش‌ترین دستورنامه‌ها بود. تصحیح تاریخ بلعمی بخش ایران باستان و تصحیح کتاب نصاب‌الصبیان از دیگر از کارهای وی است. همچنین دکتر مشکور با توجه به تخصصی که در حوزه تاریخ مذاهب و اندیشه‌های کلامی مذاهب داشت، برخی مقالات ادبی را با این رویکرد که حافظ جبری مذهب است، یعنی با نگاه تلفیقی و میان‌رشته‌ای به برخی از مشاهیر ادب ایران نوشت. در حوزه تاریخ‌نگاری به طور ویژه به شاهنامه توجه داشت و یا در آثاری که مربوط به ایران باستان است، به طور ویژه به شاهنامه توجه و از آن استفاده کرد.
مطالعات و پژوهش‌های دکتر مشکور درباره تاریخ ایران باستان چگونه تبیین شده است؟
بخشی دیگر از حوزه کاری وی تاریخ ایران به ویژه ایران باستان است که سال‌ها در تبریز و بعد در تهران تدریس تاریخ ایران باستان را به عهده داشت. چندین کتاب در این حوزه نوشته است که بخشی جنبه تاریخ آموزشی دارد. بخشی به عنوان یک منبع تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد، مثل تاریخ ساسانیان یا تاریخ اشکانیان که به عنوان یک منبع کامل نوشته است و به عنوان یک منبع تاریخ ایران باستان قلمداد می‌شود. بخش سومی که از کارهای وی می‌توان یاد کرد، حوزه مطالعات زبانشناسی تاریخی است. «فرهنگ هزوارش‌های پهلوی» و «فرهنگ تطبیقی زبان‌های سامی و ایرانی» یکی از دو اثر مهم دکتر مشکور در این زمینه نوشته شده است که «فرهنگ هزوارش‌ها» در سال ۱۳۴۷ در ایران برنده جایزه کتاب شد و به مناسبت نوشتن «فرهنگ تطبیقی زبان‌های سامی» نیز در سال ۱۳۵۶ عضو فرهنگستان زبان عربی دمشق شد. این فرهنگستان یکی از مهم‌ترین فرهنگستان‌ها و قدیمی‌ترین فرهنگستان زبان عربی در کشورهای عربی است. همچنین پژوهش در مورد زبان‌های باستانی به ویژه زبان پهلوی از دیگر فعالیت‌های وی است که دو کتاب «دینکرت» و «کارنامه اردشیر بابکان» را در این حوزه می‌توان یاد کرد.
بخش چهارم از حوزه پژوهشی وی مربوط به تاریخ ادیان است، چون سال‌ها تجربه تدریس در این حوزه را داشت در این حوزه هم یکی دو اثر منتشر کرد. بخش پنجم حوزه تاریخ مذاهب و فرق و حوزه عقاید و کلام است که حوزه مهمی است و بخش مهمی از آثار وی در این حوزه نوشته شده است. دکتر مشکور را می‌توان در زمره افرادی قرار داد که پیشرو در شناسایی موضوعات نو بود. مثل مطالعات تاریخ اوراتو که می‌توان گفت وی نخستین کسی است در ایران که مطالعه در تاریخ اورارتو را شروع کرد. وی در مطالعه تاریخ مذاهب و در تصحیح متون فرق و مذاهب پیشرو بود. «فرهنگ فرق اسلامی» اثری از دکتر مشکور که در سال ۷۰ چاپ شد، محصول سال‌ها مطالعه او در این حوزه بود.
ناگفته نماند بخشی از کتاب‌های حوزه مطالعات دکتر مشکور در مورد تاریخ باستان مثل «تاریخ ایران در عهد باستان» یا «تاریخ اجتماعی ایران در عهد باستان» آموزش محور و جزو نخستین کتاب‌هایی که برای آموزش تاریخ نوشته شده است. ولی کتاب‌هایی مثل «تاریخ سیاسی ساسانیان» یا «جغرافیای تاریخی ایران باستان» از جمله کتاب‌های پژوهشی است که به عنوان منبع تاریخ‌نگاری از ایشان به یادگار مانده است. کتاب دیگری با عنوان «تاریخ ایران زمین» را برای معلمان دانشسراهای تربیت معلم تالیف کرده بود که بعدها در دهه شصت به عنوان یک کتاب مستقل چاپ شد.
این مطالعات در حوزه تاریخ اسلام و تاریخ ایران پس از اسلام چگونه است؟
حوزه مطالعات تاریخ بعد از اسلام بیشتر حول محور تاریخ تشیع است. فرق الشیعه نوبختی را هم به فارسی و هم به فرانسه ترجمه کرد. کتاب «المقالات و الفرق» که یکی از کتاب‌های مهم شیعه و همچنین برخی از کتاب‌ها مثل «تاریخ مذاهب اسلام» تصحیح دکتر مشکور است. «المنیه و الامل فی شرح ملل و النحل» تصحیح در حوزه فرق و مذاهب است. چون هم تصحیح و هم ترجمه و هم تالیف در حوزه فرق و مذاهب دارند. در حوزه تاریخ ایران بعد از اسلام هم می‌توان به کتاب «اخبار سلاجقه روم» که در دهه پنجاه چاپ شد، اشاره کرد. تا پیش از آن کتاب مفصل به زبان فارسی درباره سلاجقه روم چاپ نشده بود.
در بخشی از کتاب «راوی روزگاران» مقالات و اشعار اهدایی به یاد مشکور آورده شده است، لطفاً اطلاعاتی در این باره بیان کنید؟
مقالات و اشعار اهدایی مربوط به افرادی است که از آنها برای نوشتن مقالات دعوت کردیم. این مقالات درباره دکتر مشکور و اهدا به دکتر مشکور بود. برخی از مقالات درباره آثار وی و برخی دیگر درباره حوزه‌هایی است که دکتر مشکور در این حوزه‌ها پژوهش‌هایی را به انجام رسانید. اشعاری که در زمان فوت دکتر مشکور سروده شده و به خانواده وی تقدیم شده بود نیز در این یادنامه به چاپ رسیده است.
نظر شما