سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - بهروز ایمانی، نسخه‌پژوه و منتقد ادبی: مهدی مظفّری ساوجی را از دهه ۷۰ می‌شناسم، از مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری که با هم همکار بودیم. بعدها من به کتابخانه مجلس رفتم و او به کتابخانه ملی. مهدی جوانی خودساخته بود که کتاب‌ها را با ولعی تمام مطالعه می‌کرد یا به عبارت بهتر، می‌بلعید. از این رو، پیوند وی با شعر و شاعری و به‌طبع پژوهش، عاشقانه بود. بعدها این عشق، کار او را به جنونی از آن دست که آلبر کامو از قول آندره ژید در «یادداشت‌های روزانه‌» اش به آن اشاره کرده کشاند و مهدی را شبانه‌روز به خود واداشت و او شد مجنون خانه‌به‌دوش بادیه و وادی شعر و پژوهش. مظفری آن روزها، بیشتر شاعر بود و داشت در جوار این هنر با مطالعات پیگیر، بنای کاخی بلند را در پژوهش‌های ادبی پی می‌افکند و اکنون آثار پژوهشی او به‌ویژه کتاب‌هایش در زمینه ادبیات شفاهی از کارهای شاخص در گستره محدود این حوزه مطالعاتی به شمار می‌رود.

مهدی، تعالی‌طلب است و قامت علمی او در چارچوب‌های محدود نمی‌گنجد و همواره فضاهای جدید را می‌آزماید از شاعری گرفته تا رمان‌نویسی، از پژوهش‌های ادبی تا مقالات هنری. تنوع فعالیت‌های او نشان از مطالعات متعدد و متکثرش دارد. به هر روی، کسی که می‌خواهد با نجف دریابندری، عباس کیارستمی، ابراهیم گلستان، مرتضی ممیز، ضیاء موحد، ایران درّودی، مسعود کیمیایی، اکبر رادی و… گفت‌وگو کند، حتماً باید با مباحث هنری (سبک‌های و مکتب‌های نقاشی، سینما، تئاتر، فلسفه و…) آشنا باشد و زیر و بم این هنرها را بشناسد.

تعدد آثار مظفری که بیش از ۳۰ کتاب است و تعدادی از آنها نظیر «غزل اجتماعی معاصر» و «متافیزیک شعر» بالغ بر چند جلد می‌شود، حکایت از پویایی مدام او در ساحت پژوهش دارد و این برای شاعر و پژوهشگری که هنوز به آستانه پنجاه‌سالگی نرسیده، کارنامه بسیار درخشانی به شمار می‌آید. مظفری نه کتاب‌سازی می‌کند و نه کتاب‌بازی، پژوهشگری است ژرفکاو و نکته‌سنج که در کتاب‌های گفت‌وگومحور یا شناختنامه‌بنیان، از دقت‌نظری عمیق در تحقیق برخوردار است و از این رو تمام کارهایش ارزش مطالعاتی و علمی و به‌طبع، تاریخی و تحلیلی دارند و مفید فایده‌اند. به قول دکتر شفیعی کدکنی، در دیداری که اخیراً با او در بنیاد موقوفات زنده‌یاد دکتر محمود افشار داشته و دقایقی از آن در قالب فیلمی منتشر شده، آثار او، اسناد ادبیات معاصر ما برای آیندگان به حساب می‌آید.

مظفّری شاعر موفقی است و در مجموعه‌شعرهای خود، لحظات و آنات شاعرانه و درخشانی را آفریده است؛ به‌ویژه در لحظه‌ها و لمحه‌های کوتاه خود، مخاطب را با کشف‌ها و تصاویر تازه‌ای مواجه می‌کند. از میان کتاب‌های شعر او، دو کتاب برنده کتاب سال شعر ایران شده است. یکی «رنگ‌ها و سایه‌ها» که در سال ۱۳۸۷ برنده کتاب سال شعر قیصر امین‌پور شد و دیگری «باران، با انگشت‌های لاغر و غمگین‌اش» که در سال ۱۳۹۷، برنده سیزدهمین دوره کتاب سال شعر خبرنگاران شد. با این‌همه باید گفت در آشفته‌بازار شعر و شاعری سال‌های اخیر، این ابداعات و اختراعات یا در واقع کشف و شهودهای شاعرانه در سایه پژوهش‌های وی به‌ویژه کتاب‌های گفت‌وگومحور او قرار گرفته است. به همین دلیل، آنچه از کارهای علمی مظفری، بیشتر، مورد استقبال قرار گرفته، فعالیت‌های درخشان او در حیطه هنر و ادبیات شفاهی است که در قالب کتاب منتشر شده و بیشتر آن‌ها بارها تجدید چاپ شده. یا مثلاً کتابی که سال گذشته از او در چهار جلد وزیری با عنوان «غزل اجتماعی معاصر» منتشر شد و در کمتر از دو ماه به چاپ مجدد رسید. مظفّری با کوشش خود در زمینه گفت‌وگو و دیالکتیک توانست این سنّت مغفول را در ایران که البته پیشینه آن به یونان باستان و فلاسفه‌ای چون سقراط و افلاطون می‌رسد احیا کند و گنجینه‌ای از اطّلاعات و معارف غنی درباره هنر و ادبیات معاصر، چنان‌که دکتر شفیعی کدکنی هم به آن اشاره کرده، برای آیندگان به یادگار بگذارد.

امّا کتابی که در چندهفته اخیر از این شاعر و پژوهشگر منتشر شده، از لونی دیگر است. اثری پربرگ‌وبار با عنوان «متافیزیک شعر»، که هم به لحاظ موضوع و هم از حیث عمق و غنا قابل تأمل است و درخور توجه. من کتاب را فعلاً در حدّ تورق در پیشخوان ناشر دیده‌ام و آنچه می‌نویسم، در دایره همین گردشِ نظری است. کتاب در سه مجلد و تقریباً ۱۵۰۰ صفحه نوشته شده و محصول مطالعه و کاوش چندین ساله و شاید چند دهه اوست. نزدیک به ۵۰ صفحه از کتاب، مرجع‌شناخت است که راهنمای آبشخورهای متعدّد و گونه‌گون مظفری در نگارش این اثر به حساب می‌آید: کتاب‌ها یا مقالات و جُستارهایی که ساوجی در تألیف خود از آن‌ها به عنوان سند استعانت جُسته و این یعنی برای تألیف «متافیزیک شعر»، بیش از ۶۰۰ منبع در موضوعات مختلف، مورد مطالعه و دسته‌بندی قرار گرفته است. بر این اساس، مخاطب در «متافیزک شعر»، با چارچوبی به‌قاعده و منطقی، برای تبیین مباحث، تحلیل و تجزیۀ مسائل، به‌هم‌پیوستن مطالب و ادلّه همخوان و استنتاج ِ دُرست و علمی یا آکادمیک مواجه است؛ کاری بس دشوار که مظفّری به‌خوبی از عهده آن برآمده است.

کتاب، درواقع، علاوه بر متافیزک شعر، یک دوره هستی‌شناسی شعر نیز به حساب می‌آید و می‌توان آن را به نوعی، بررسیِ موشکافانه سرگذشت شعر از تولّد تا موجودیّت یا از دگردیسی تا کمال دانست. از این نظر، نویسنده، در مجلدات سه‌گانه این اثر، سرشت و سرنوشت شعر را از آغاز تا امروز واکاوی کرده و در معرض تحلیل، تعلیل و در مواردی تأویل قرار داده. یعنی از «گیل‌گمش» که به نوشته او نخستین سپیده‌دم ادبیات به حساب می‌آید تا سیر و طیر این هنر در پیوند با اساطیر و آیین‌ها و ادیان که به تبلور متونی نظیر «انوما الیش»، «ایلیاد»، «اودیسه»، «مکابیان»، «اوپانیشادها»، «مهاباراتا»، «رامایانا»، «ریگ‌ودا»، «اوِستا» می‌انجامد و در همین مسیر به پیدایش آثاری مانند «انه‌اید»، «دگردیسی‌ها»، «سرود رولان»، «شاهنامه فردوسی»، «کمدی الهی»، «بهشت گمشده»، «افسانه‌های لافونتن» می‌رسد و جوهر و گوهر خود را در رمان‌ها و کتاب‌های شعر معاصر ایران و جهان متجلی می‌کند. مؤلف، در زمینه شعرشناخت و بوطیقا نیز به بررسی تمام وجوه و جهات شعر و پیوند آن با جامعه و جهان پیرامون شاعر پرداخته است. از این لحاظ، کتاب مظفری هیچ وجوهی از تاریخ تکوین و تکامل شعر را وانگذاشته. به عبارت دقیق‌تر، او برای بررسی و تحلیل شعرشناخت یا بوطیقای خود، به یونان باستان، یعنی به نقطه آغاز بازگشته است؛ سرآغازی که در حقیقت، شعر از بطن متون فلاسفه‌ای مانند افلاطون و ارسطو، با نظر به متفکرانی نظیر سقراط متولد شده. در ادامه و امتداد همین جریان است که مؤلف ما را با سفینه خود، به دیدن شهرها و تمدن‌هایی که شعر آفریده می‌برد. در همین گشت و گذار یا به عبارتی، سیر و سلوک است که از قرون وسطی، عصر رنسانس و روشنگری، روزگاران اسلام تا دوره مشروطیت در ایران، و حتّی هنگام و هنگامه‌های معاصر، سر درمی‌آوریم و با شاخص‌ها و شخصیّت‌های رنگارنگ و گوناگونی مواجه می‌شویم.

البته از دریچه «متافیزیک شعر»، تنها مناطق باستانی و مناظر تاریخی شعر را به تماشا نمی‌نشینیم، بل در این مسیر، جلوه‌ها و پدیده‌های دیگری نیز که حاکی از مظاهر و مرایای این هنر است پدیدار می‌شود؛ پدیده‌هایی نظیر فلسفه، اساطیر و ادیان، چشم‌اندازهای موسیقی، دید پدیداری، هرمنوتیک، الهام، سنت و مدرنیته، مسئله روشنفکری، و نیز پیوند شعر با دیگر هنرها از جمله تئاتر و سینما یا داستان و رمان.

در ساحتِ مطالعات کنونی مربوط به وجودشناختی شعر (البتّه در ایران) آثار قابل توجهی منتشر نشده و «متافیزیک شعر»، یگانه مرجع جدّی در این موضوع و مفهوم است که مطالعه فراگیر مؤلف، ما را با تألیفی پربرگ‌وبار مواجه کرده است. هرکدام از مباحث کتاب، خود می‌تواند موضوع یک تحقیق باشد و مظفری با دیدی وسیع و دقت‌نظری ستودنی، این دامنه پژوهش را در افق دید ما گسترده است.