سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – محسن اسماعیلی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و نماینده مجلس خبرگان رهبری: کتابی که تحت عنوان «بحثی کوتاه پیرامون خطبه فدک» از مرحوم استاد آیت‌الله العظمی حاج شیخ مجتبی تهرانی منتشر شده است، محصول ۱۷ جلسه از سخنرانی‌های عمومی ایشان است که در حدود ۲۸ سال قبل در ۱۳۷۴ ایراد شدند.
اولین اثر مکتوب مرحوم آیت‌الله مجتبی تهرانی
وقتی که این بیانات از طرف ایشان ایراد شد مورد استقبال زیادی قرار گرفت و تقاضاهای بسیاری برای انتشار و چاپ آنها به دفتر ایشان واصل شد. ایشان تا آن زمان اجازه انتشار آثار خود را نمی‌دادند ولی در اثر تقاضاهای زیادی که واصل شد، ایشان رضایت دادند و در حقیقت این کتاب اولین اثر مکتوبی است که از آیت‌الله تهرانی منتشر شده است. تاکنون بارها و بارها تجدیدچاپ شده است و مورد استقبال فراوانی بحمدالله قرار گرفته است.
روش شرح و ترجمه
اگر بخواهم پیشینۀ این سخنرانی را خدمت شما عرض کنم، خود ایشان به من فرمودند آنچه که در این جلسات فرموده‌اند چیزی بین شرح و ترجمه است. یعنی ایشان تفسیر مفصلی از این خطبه نکردند و می‌فرمودند اگر بخواهیم تفسیر کاملی از این خطبه کنیم، چندین جلد کتاب خواهد شد و شاید متناسب با سطح عمومی جامعه هم نباشد. بنابراین به بیان خود ایشان روشی بین ترجمه و شرح را در پیش گرفتند و تا جایی که ممکن بود ابعادی از این خطبه را بیان کردند.
یکی از نکات مهم این است که به سند خطبه اشاره کردند. چون خطبه فدکیه را علاوه بر اهل تشیع، اهل تسنن هم با سندهای متعدد نقل کردند که در همان جلسات نخستی که این کتاب در خود جای داده، به این سندها اشاره شده است.
حضرت زهرا (س)؛ یک شخصیت استثنایی
مطلب دومی که ایشان به عنوان مقدمه بیان کردند درباره شخصیت استثنائی حضرت زهرا (س) است و اینکه این سخنان از یک فرد عادی صادر نشده و باید توجه داشت که پرده‌های ضخیمی از دانش و معرفت باید کنار زده شود تا به عمق آنچه که این بزرگوار فرمودند رسید. اگر در متن جلسه دوم که در این کتاب آمده است دقت کنید ایشان اشاره‌ای به این مطلب دارند. جمله جالبی که می‌فرمایند این است که اگر انسان ادعا کند حضرت زهرا (س) پیکره‌ای است که اوصاف خدا از جمله کلام‌الله در آن بروز و ظهور نموده ادعای گزافی نکرده است. یعنی ایشان حضرت زهرا (س) را تجسم اوصاف الهی و تبلور قرآن می‌دانستند و با این نگاه به شرح این خطبه پرداختند.
اولین بروز و ظهور علمی و اجتماعی اهل بیت (ع)
مطلب سوم مقدماتی که برای یافتن اهمیت این خطبه و این کتاب لازم است بدان اشاره شود و ایشان به آن توجه دادند این است که تا وقتی پیامبر اکرم (ص) زنده بودند و مردم ایشان را در حیات دنیوی مشاهده می‌کردند، نه از حضرت زهرا (س) و نه از حضرت علی (ع) هیچ خطبه و سخنرانی گزارش نشده است. اصلاً چیزی نبوده که گزارش شود. آنها به احترام پیامبر اکرم (ص) سخن نمی‌گفتند و یگانه سخنگوی اسلام در آن زمان، وجود مقدس پیامبر اکرم (ص) بود. در حقیقت خطبه فدک، اولین بروز و ظهور علمی و اجتماعی اهل بیت (ع) است و به همین جهت خطبه فدک مقدم بر خطبه‌های نهج‌البلاغه است.
الگوگیری امیرالمومنین (ع) از خطبه فدک حضرت زهرا (س)
تا آن زمان علی (ع) هم هیچ خطبه‌ای ایراد نمی‌کردند و خطبه‌هایی که الان در نهج‌البلاغه دست ماست عمدتاً برای زمان خلافت است و تماماً برای بعد از رحلت پیامبر (ص) است. بنابراین خطبه فدک از نظر زمانی بر خطبه‌های امیرالمومنین (ع) تقدم دارد. حضرت استاد می‌فرمودند به همین جهت اگر ما بگوئیم علی (ع) از حضرت زهرا (س) در خطبه‌های خود الگو گرفته گزاف نگفتیم و همین است که آن حضرت در فراق بانوی بزرگوار اسلام این گونه ضجه می‌زد چون او می دانست حضرت زهرا (س) کیست و این وجود مقدس چیست. دیگران نمی‌فهمیدند او چه گنجی گرانبهایی را از دست داده است.
چرایی غصب فدک
متن خطبه و به تبع آن متن این کتاب، در حقیقت گنجینه‌ای از مباحث اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی است و از جهات مختلف بسیار آموزنده است. مثلاً وقتی استاد به تبع خطبه، ابتدا به هدف از خلقت، فلسفه عبادت، مقام نبوت، جایگاه خلافت و ولایت می پردازد، مطالبی بسیار خواندنی و تاثیرگذار از خود باقی گذاشتند. طبق سبکی که ایشان داشتند، در شرح این خطبه نیز به نکته‌های اخلاقی و حتی سیاسی و اجتماعی که در زندگی روزمره به درد ما می‌خورد اشاره کردند. ایشان تحقیقات تاریخی جالبی در این زمینه دارند. از جمله نکاتی که مایل هستم در اینجا به آن اشاره کنم، این است که استاد، علت دفاع حضرت زهرا (س) از فدک را توضیح می‌دهند. نکته جالبی که ایشان بیان می‌کنند و قابل تامل است این است که در حقیقت فدک را پیامبر خدا (ص) و به دستور قرآن برای تأمین پشتوانه مالی خلافت در اختیار حضرت زهرا (س) قرار دادند. یعنی پیامبر اعظم (ص) یک پیش‌بینی داشتند و برای اینکه در آینده یک خزانه و پشتوانه‌ای برای اهل بیت (ع) در امر خلافت وجود داشته باشد، این باغ را که ملک شخصی پیامبر (ص) بود به دختر بزرگوار خود بخشیدند. خود کسانی که این باغ را غصب کردند هم می‌دانستند که نیازی به این باغ نداشتند، بلکه می‌خواستند دست خاندان رسول خدا (ص) را از پشتوانه‌های مالی قطع کنند و به همین دلیل حاضر شدند این هزینه‌های سنگین اعتقادی، سیاسی و اجتماعی را برای کار خلافی که انجام داده بودند، بپردازند.
ارائه بصیرت‌های تاریخی
در این کتاب ضمن اینکه مباحث خطبه توضیح داده می‌شود، استاد درس‌ها و عبرت‌هایی را که برای زندگی روزمره ما نیز لازم است، بازگو می‌کنند. با توجه به عبارت حضرت زهرا (س) در این خطبه که می‌فرمایند «نطق شما پس از مرگ پیامبر (ص) باز شد. شما گمراهانی بودید که تا پیامبر (ص) حضور داشت جرأت سخن گفتن نداشتید، ساکت بودید، گمنام بودید و حالا که پیامبر (ص) نیست جرأت سخن گفتن و به حرف درآمدن پیدا کردید» استاد از این بیان و تعبیر «ناطق الغاوین» استفاده می‌کردند و هشدار می‌دادند که همیشه در تحولات تاریخی چنین چیزهایی وجود دارد و سواستفاده‌کنندگان در نقاط عطف تاریخی رنگ عوض می‌کنند و گذشته خود را پاک می‌کنند. این همان چیزی است که مرحوم شهید مطهری نیز در کتاب «نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر» به عنوان یکی از آفت‌ها از آن یاد کردند.
الگوی سیاست‌ورزی اخلاق‌مدار
مطلب دیگری که اینجا می‌توانیم استفاده کنیم نقش اخلاق در سیاست است. ایشان هم رفتار اخلاقی امیرالمومنین (ع) و حضرت زهرا (س) را توضیح می‌دهند که در عین سیاست‌ورزی و حکمرانی و مبارزه اجتماعی، نه تنها احکام شرعی فقهی بلکه توصیه‌های اخلاقی را نیز فراموش نمی‌کنند و کاملاً مقید هستند توصیه‌های دینی در زمینه اخلاق به فراموشی سپرده نشود. ولی در نقطه مقابل نشان می‌دهند سیاست‌ورزان مکاری در آن زمان بودند که گرچه ژست اخلاقی می‌گرفتند اما علاوه بر فقه و اعتقادات، اخلاق را هم فدا می‌کردند. استاد می‌فرمودند این افراد با مظلوم‌نمایی‌هایی که می‌کردند سعی در گمراه کردن و فریب دادن مردم داشتند.
تمرکز بر مباحث فقهی غصب فدک
بحث‌های فقهی نیز در این زمینه وجود دارد که در این کتاب منعکس شده است. اگر کسانی مایل باشند مسئله فدک، غصب فدک و مطالبه فدک را از نظر فقهی نیز مطالعه کنند این کتاب در بخش‌هایی از خود این استدلال‌های فقهی را دارد و این اطلاعات را برای آگاهی مخاطب از واقعیت مسئله در اختیار او قرار می‌دهد. مجموعاً من می‌توانم توصیه کنم و به مخاطب عزیز شما عرض کنم که خواندن این کتاب حداقل کاری است که می‌توانیم برای آشنایی با علم فاطمی داشته باشیم و از این خطبه محروم نباشیم. ضمن اینکه وقتی خطبه را می‌خوانیم بتوانیم به نحو کاربردی از آن در زندگی روزمره خود استفاده کنیم.
مقتل مختصر فاطمی
نکته آخر این است که مرحوم استاد در بیان هر یک از گفتارها و بخش‌های کتاب ذکر مصیبت‌هایی دارند. طبق روالی که ایشان داشتند، ذکر مصیبت پایان جلسه همواره مرتبط با موضوعی بود که مورد بحث قرار می‌دادند. در حقیقت تطبیق تاریخی انجام می‌دادند و این تطبیقات علاوه بر اینکه ما را با نکات تاریخی آشنا می‌کند، بهره‌مندی از وقایع مستند و معتبر تاریخی هم با خود دارد و در حقیقت این کتاب یک مقتل مختصر فاطمی نیز به حساب می‌آید.
مانیفست شیعه
امیدوارم خوانندگان این کتاب بتوانند از آن بهره کافی و وافی را ببرند. همچنین این خطبه را دقیقاً می‌توان یک مانیفست اعتقادی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی برای شیعه در نظر بگیریم علاوه بر اینکه مطالب نظری عمیقی دارد و از لحاظ نظری ما را تقویت می‌کند، یک الگوی عملی و رفتاری هم هست. این خطبه در یک مقطع مهم از تاریخ ارائه شده و در حقیقت می‌توانیم یک نمونه از سیاست‌ورزی شیعه در عمل را در این کتاب بخوانیم.
نظر شما