سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب به‌دلیل نقش تأثیرگذاری که در فرهنگ‌سازی، آگاهی‌بخشی، دانایی‌افزایی و شادابی جوامع ایفا می‌کند، هر روز بیشتر از قبل در سیاست‌های کلان کشورهای پیشرفته و در حال توسعه گنجانده می‌شود؛ زیرا از دید جامعه‌شناسان، با گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی می‌توان شهروندان آگاهتر، بافرهنگ‌تر، مسئولیت‌پذیرتر و آینده‌نگرتر پرورش داد و با رشد فردی افراد جامعه، رشد اجتماعی آن را تضمین کرد.
بی‌شک ایران با گرته‌برداری و الگوگیری از این کشورهاو بومی‌سازی برنامه‌ها، می‌تواند کتاب را به ابزاری خواندنی و مهم در زیست شهروندان امروزی‌اش مبدل کند؛ چون این کشور با وجود اینکه در حوزه‌های علمی و فرهنگی و کتابت تاریخ درخشانی دارد، اما در حوزۀ کتابخوان کردن مردمش همچنان با چالش‌هایی مواجه است؛ زیرا آنها بیشتر شیفتۀ شنیدن هستند تا خواندن! این هم امری بدیهی است چون گفتمان مکتوب در آن همچنان مغلوب فرهنگ شفاهی است.
در این میان، البته عوامل متعددی در توسعه نیافتن گفتمان مکتوب در جامعۀ ایرانی دخیل هستند که مهم‌ترین آنها در کوتاهی و ضعف‌های سیستم آموزشی در مأنوس کردن دانش‌آموزان با کتاب‌های غیردرسی، کمبود زیرساخت‌های کتابخانه‌ای، مهجوریت کتاب در روابط انسانی، و… خلاصه می‌شود. شوربختانه این خلأها و حفره‌ها به بافتار فرهنگی و اجتماعی این جامعه ضربه‌های مهلکی وارد کرده که افزایش مصرف دخانیات در میان نوجوانان و جوانان و زنان یکی از بارزترین نمونۀ آن است.
مصرف دخانیات تا دو دهۀ پیش در میان مردم به‌ویژه نوجوانان و دختران ایرانی امری ناپسند بود اما در چند سال اخیر، مصرف این مواد افیونی به‌شدت در حال فراگیر شدن و به یک تفریح غلط، مضر و دائمی میان آنها مبدل شده‌است. در استان‌های جنوبی به‌ویژه بوشهر، شاهد مصرف فزایندۀ انواع قلیان از سوی جوان‌ترها و افزایش جایگاه‌های ارائه مواد دخانی در این منطقه هستیم. شوربختانه این آمار نشان می‌دهد بوشهر در رتبۀ بالای مصرف قلیان در کشور قرار گرفته است.
قطعاً در چنین شرایطی باید نخست عوامل فراگیری قلیان را در جامعۀ امروزی بوشهر و نوجوانانش جست و بعد به‌دنبال رفع این معضل رفت. متأسفانه وجود باورهای غلط دربارۀ کم‌خطر بودن قلیان‌کشی مهم‌ترین عامل ترویج مصرف این مواد دخانی در جامعۀ کنونی است. چون بسیاری از مردم اینجا بر این باورند که مصرف قلیان از سیگار کم‌خطرتر است، این در حالی است که مصرف هر بار قلیان برابر با مصرف ۷۰ نخ سیگار است.
بدیهی است در کنترل و کاهش این معضل و آسیب اجتماعی مرگ‌آفرین، مدیران آموزشی و فرهنگی و شهرداری رسالت سنگینی برعهده دارند؛ چراکه هر کدام این از نهادها، در راستای وظایفی که برای آنها تعریف شده، موظفند که با توسعه زیرساخت‌های فرهنگی و تفریحی و برنامه‌سازی اوقات فراغت شهروندان را به نحو مطلوبی پر کنند و آنها را به سمت تفریحات سالم سوق دهند. از دید برخی از جامعه‌شناسان، آموزش و پرورش نقش پررنگی در کتاب‌نخوانی مردم دارد؛ چراکه در سیاست‌های آن، توسعه فرهنگ کتابخوانی چندان جایی ندارد! این در حالی است که به باور آنها می‌توان با کتاب و جادوی کلمات سیگارهای بیشتری را در جامعه خاموش کرد.
در این رابطه، یک جامعه‌شناس و متخصص سلامت اجتماعی به خبرنگار ایبنا در بوشهر گفت: از دید من، آموزش و پرورش مقصر اصلی کتاب‌نخوانی جامعه است. آموزش و پرورش باید در زنگ انشاء یا زنگ مجزایی کتاب خواندن را الزام کند. باید با اختصاص یک ساعت خاص برای مطالعه در مدارس کار را آغاز کند تا ببیند چقدر در ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی می‌تواند تاثیرگذار باشد. در این ساعت باید بخشی از کتاب خلاصه‌گویی، خوانده و نقد شود.
عیسی صفوی سپس «خانواده» را بعد از آموزش و پرورش، عامل دیگر کتاب‌نخوان شدن جامعۀ کنونی برشمرد و افزود: ممکن نیست که فردی کتابخوان شود بدون اینکه پدر و مادر انگیزه و علاقه‌ای به کتاب خواندن نشان بدهند! البته استثناهایی در این زمینه وجود دارد ولی به‌ندرت. ما اینجا داریم قاعده را بحث می‌کنیم نه استثناء را! شما نمی‌توانید وقتی در ساختار خانواده کتاب در اولویت نیست، بچه را کتابخوان کرد! بنابراین ضروری است که برای توسعه فرهنگ مطالعه در خانواده، کتاب اولویت آنها شود؛ یعنی پدر و مادر خود کتابخوان شوند تا فرزند به تأسی از آنها با کتاب مانوس شوند. در غیر این‌صورت ما برای کتابخوان کردن جامعه شانس کمی داریم. این تجربه را تاریخ هم نشان داده است که اگر نتوانیم خانواده و جامعه را کتابخوان کنیم، نمی‌توانیم فرزندان را به سمت کتابخوانی ببریم.
به عقیدۀ وی، از نگاه تاریخی ما سابقه درخشانی در حوزه مطالعه کتاب نداریم! درست است ما کتاب‌های زیادی نوشته‌ایم ولی جزء کشورهای پیشرو در مطالعه کتاب نبوده‌ایم. به تعبیری، کتاب‌نخوانی ما ایرانی‌ها یک مشکل مزمن شده و قدیمی است. همواره در سیر تاریخی با این مشکل مواجه بوده‌ایم.
این متخصص سلامت اجتماعی تأکید کرد: یک راهی که می‌تواند ما را در کتابخوان کردن جامعه کنونی کمک کند، این است که کتاب‌ها را بخش بخش و در قالب پادکست در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنیم. اینجا با این کار، کتاب را تزریق می‌کنیم و بدین‌شکل شخص خواه ناخواه بخش‌های از آن را می‌خواند (می‌شنود). خوشبختانه اکنون کتاب کافی برای مطالعه وجود دارد و کتابخانه‌های ما هم سطحی از نیاز را پوشش می‌دهند و این‌گونه نیست که مثل گذشته نتوانند کف نیازها را پاسخ بدهند.
باید عطش مطالعه افزایش یابد
وی با تأکید بر اینکه ما باید عطش مطالعه را در میان مردم افزایش بدهیم، یادآور شد: البته در ماه‌های اخیر با نشانه‌های خوبی از توجه اهالی بوشهر به کتاب و کتابخوانی مواجه شده‌ایم و این را آمارهایی که اخیراً اعلام شده، گوشزد می‌کند اما در مقابل این رشد، ما با رشد مصرف مواد دخانی به‌ویژه در میان دانش‌آموزان و دانشجویان هم مواجه شده‌ایم که البته این رشد بسیار نگران‌کننده است.
صفوی بیان کرد: اگر با نگاهی انتقادی بخواهیم به رشد مصرف مواد دخانی در استان و کشور نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که وظایف سازمانی و ساختاری که برای نهاد یا سازمان‌ها در زمینه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی تعریف شده است، به نحو مطلوبی عملی نشده‌اند، طبیعی است اداره‌کل آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی بایستی خیلی بهتر از این‌ها در این حوزه عمل می‌کردند چون وظایفی برای آنها تعریف شده که گاه برای اجرایی شدن نیاز به هزینه دارد و گاه ندارد.
این جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تأکید کرد: به طور کلی مخاطب کتاب در جامعه امروزی ایران قشری محدود است که باید آن را توسعه داد. در مقابل، دخانیات، به‌ویژه سیگار امروز در میان نوجوان و جوانان به‌شکلی بارزی مورد استقبال قرار گرفته و این موضوع پیغام تلخ و گزنده‌ای دارد.. پیام هم این است که کار فرهنگی اینجا درست و اصولی صورت نگرفته، در حالی که می‌شد با هزینه کم، سنت حسنه کتابخوانی را در جامعه بسط داد.
صفوی یادآور شد: البته بخشی از دلایل تمایل نوجوانان و جوانان به سمت سیگار مربوط به تحولات ملی و بین‌المللی می‌شود و این تصور عجیب که سیگار نماد روشنفکری است! اما اینکه سیگار در جامعه ما امروز مقابل کتاب قرار بگیرد، یک طنز گزنده است؛ چون کتاب نماد «فرهنگ» است. ما هم با انقلاب قرار بود تحول اخلاقی به‌وجود بیاوریم. بدیهی است که بنیان تحول اخلاقی هم کتاب است! از قضای روزگار به‌جای کتاب، سیگار دارد میان نوجوانان شیوع پیدا می‌کند! این خیلی پیام دارد و باید روی آن کار کنیم.
به عقیدۀ وی، اینجا پیش از اینکه مخاطب را مدنظر قرار بدهیم باید روی سازمان‌ها و نهادهای متولی و تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها متمرکز شویم. متاسفانه این خود طنز تلخی است که برای دلیل‌یابی کتاب‌نخوانی نسل امروز به جای اینکه به سمت علت برویم، به سراغ معلول می‌رویم.
وی در پاسخ به این سؤال مبنی بر اینکه «چرا در جامعه بوشهر نوجوانان به‌ویژه آنان که از رفاه بیشتری برخوردارند، به سیگار نسبت به کتاب تمایل بیشتری دارند؟» توضیح داد: این‌گونه نیست، چون سیگار انتخاب او نیست، بلکه الزام اوست و ناچار شده آن را انتخاب کند. هر انتخابی به معنای دوست‌داشتن نیست.
صفوی تأکید کرد: در مجموع بر این باور هستم سیگار که به یکی از جایگزین‌های کتاب در میان این قشر درآمده، برای آنها یک انتخاب نیست، بلکه یک الزام است که هم ریشه‌های اجتماعی دارد و هم فردی، یعنی هم در اخلاق و رفتار فرد ریشه دارد و هم در عوامل اجتماعی که چنین شرایطی را برای آنها رقم زده است.
جزو آن دسته از کشورهایی هستیم که زیاد نامه برای هم نمی‌نویسیم
این متخصص سلامت اجتماعی گفت: ما باید بپذیریم برای مطالعه کتاب فرهنگ‌سازی نمی‌کنیم؛ منظور فرهنگ‌سازی مطلوب و فراگیر است؛ چون ساختار تاریخی کشورمان شفاهی است. بنابراین در چنین ساختاری کتاب که نماد ساختار مکتوب است، کمتر مورد استقبال قرار گرفته است. به‌شکل تجربی هم ما بیشتر حرف می‌زنیم. حتی با انشاء هم چندان رفتار خوبی نداریم! متاسفانه جزء آن دسته از کشورهایی هستیم که زیاد نامه برای هم نمی‌نویسیم.
وی افزود: ما در جامعه امروز با یک مقاومت برای کتابخوان شدن مواجه هستیم؛ اما باید چه کار کرد تا این مقاومت شکسته شود؟ درست است که می‌گوییم زمانه عوض شده و ارتباط با مکتوبات دستخوش دگرگونی‌هایی شده است و کتاب هم به‌عنوان یکی از نمونه‌های متن مکتوب شکسته‌شده در متن‌کوتاه در شبکه‌های مجازی، طبیعی که وقتی آدم‌ها تغییر می‌کنند، نوع رفتارشان هم با کتاب، طبیعت، اشیاء و حتی خود آدم‌ها هم عوض می‌شود.
صفوی تأکید کرد: در صورتی که پذیرفتیم زمانه عوض شده‌است، می‌پذیریم که نوع ارتباط مردم هم با کتاب و خودشان عوض شده است! اگر هم نمی‌خواهیم بپذیریم، خب، قضیه فرق دارد؛ ولی من نظرم این است که نمی‌توانیم نوع ارتباطی که خودمان در گذشته با کتاب داشتیم، برای نسل جدید هم انتظار داشته باشیم! نسل جدید به گونه‌ای دیگری ارتباط می‌گیرند؛ چون حوصله و صبر زیادی ندارند.
نسل امروز کتاب را برای تقویت بنیه‌های نظری و اخلاق و فکر نمی‌خواهند، بلکه برای سود بیشتر می‌خواهد!
به باور وی، نسل امروز کتاب را برای تقویت بنیه‌های نظری و اخلاق و فکر نمی‌خواهند، بلکه برای سود بیشتر می‌خواهد! چون آنها اغلب بر این باورند که اگر مطالعه این کتاب سود بیشتری برای ما دارد، آن را می‌خوانیم، در غیر این‌صورت نیازی به مطالعه آن نداریم. بنابراین ما با چنین جامعه هدفی مواجه هستیم.
این جامعه‌شناس ادامه داد: بنابراین ما باید بپذیریم که امروز ابزارهای مطالعه تغییر کرده است. همان‌طور که می‌دانید ابزارهای جدید مثل شبکه‌های اجتماعی و… آمده‌اند که محتوای کتاب در قالب بریده‌های کوتاه، پادکست و… در آنها توزیع می‌شود و جای کتاب کاغذی را گرفته‌اند. البته نیازی هم نیست که کتاب مثل قبل خوانده شود! شما الان روزنامه‌ها را نمی‌بینید، چون سایت‌های خبری ظهور کرده‌اند و روزنامه‌ها دیگر به‌شکل الکترونیکی منتشر و خوانده می‌شوند و نوع مطالعه روزنامه هم عوض شده است. این موضوع فقط مربوط به ایران هم نمی‌شود و موضوع جهانی است.
صفوی یادآور شد: حال در پاسخ به این سؤال که کتاب می‌تواند در مقابل آسیب‌های اجتماعی و مصرف مواد دخانی مصونیت ایجاد کند، باید گفت بله، می‌تواند اما اینکه کتاب‌خواندن برای نسل جوان مصونیت ایجاد می‌کند، پاسخ خوشبینانه‌ای نیست! چون کتاب خواندن این نسل فقط می‌تواند پول بیشتری برایشان داشته باشد. چرا کتاب‌های موسسات کنکور همچنان کاربرد و فروش بالایی دارند، زیرا با کمک آن مهارت به‌دست می‌آورند! این در حالی است که نسل قبل هدفش از کتاب خواندن این بود که مقاومت، ارزش‌های انسانی و موثربودن را به‌دست بیاورد.
استاد دانشگاه تأکید کرد: ما باید کمک کنیم تا نسل امروز کتاب را با نگاه جامع‌تری مورد مطالعه قرار بدهند. هرچند به‌شخصه معتقدم همین که آنها کتاب را تکنیکی هم می‌خوانند، خوب است، برای اینکه کاری که انجام می‌دهند، علمی انجام می‌دهند.
صفوی بیان کرد: البته این دیدگاه نباید بهانه‌ای برای آموزش و پرورش و دیگران برای ترویج ندادن فرهنگ کتابخوانی در جامعه شود؛ چراکه این نهادها در کنار نهاد خانواده موظف هستند که کودک و دانش‌آموز را با کتاب و اهمیت آن در داشتن یک زندگی باکیفیت و جامعه‌ای با شهروندان فرهیخته مأنوس و آشنا کنند. به‌دلیل همین کوتاهی‌های صورت‌گرفته در دهه‌های گذشته، امروز با رشد مصرف مواد دخانی در میان نسل امروز مواجه شده‌ایم. اینک راهی جز سوق دادن جامعه به سمت تفریحات مثبت و دانایی‌افزا و سلامت‌محور با توسعۀ فرهنگ‌های ارزشمندی چون کتابخوانی نداریم. باید کاری کنیم که کتاب به‌جای سیگار و قلیان برای آنها به تفریح و مسکن تبدیل شود.
نظر شما