سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): براساس توصیه‌های فدراسیون بین‌المللی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی در کتاب «رهنمودهای ایفلا برای کتابخانه سیار»، جامعه هدف کتابخانه‌های سیار می‌تواند علاوه بر کودکان و نوجوانان و مدارس، افراد خانه‌شنین و معلول، بازنشستگان و سالمندان نیز باشند؛ به‌عنوان مثال حضور این کتابخانه‌ها در آسایشگاه‌های سالمندان، خانه‌های بازی، پرورشگاه‌ها، مراکز بهزیستی که دارای معلولان جسمی و حرکتی، نابینا و کم‌بینا و ناشنوا هستند یا در مجتمع‌های نگهداری از بازنشستگان می‌تواند یکی دیگر از کارکردهای کتابخانه‌سیار باشد.
براساس آیین‌نامه کتابخانه سیار باید ۴۰ درصد از منابع این کتابخانه‌ها به گروه کودک و نوجوان اختصاص پیدا کند. اما باید دید جامعه هدف کودکان، نوجوانان و دانش‌آموزان که اکنون جامعه هدف بزرگ کتابخانه‌های سیار استان تهران هستند با چه تمهیداتی و چطور می‌توانند به‌صورت تخصصی از خدمات یک کتابخانه سیار بهره‌مند شوند؟ و سؤال بعدی این است که چرا تاکنون معلولان، سالمندان، بازنشستگان و افراد خانه‌نشین به جز زنان خانه‌دار به‌عنوان جامعه هدف کتابخانه‌های سیار تعریف نشده‌اند و اساساً در تدوین آیین‌نامه چرا به معلولان خانه‌نشین و سالمندان به‌عنوان جامعه هدف توجه نشده است. شواهد نشان می‌دهد جامعه هدف کتابخانه‌های سیار در ایران، بیشتر کودکان و نوجوانان هستند هرچند این کتابخانه‌ها گوشه چشمی نیز به بزرگسالان دارند.
براساس رهنمودهای ایفلا، گروه‌های معلول و سالمند نیز باید جامعه هدف کتابخانه‌های سیار باشند، گروه‌هایی که هنگام نوشتن آیین‌نامه نادیده گرفته شدند.حق مطالعه یکی از حقوق شهروندی معلولان و سالمندان است و توجه به آن می‌تواند این گروه‌ها را آگاه و امید به زندگی را در آنها افزایش دهد. هرچند با توجه به تمرکز ویژه و مأموریت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در حوزه کودک و نوجوان، توجه به جامعه معلول کودک و نوجوان نیز می‌تواند خدمات کتابخانه سیار را توسعه و ارتقا دهد, زیرا کم بودن گروه معلولان در مقایسه با افراد سالم به معنای نبودن آنها نیست!
در این گزارش با محوریت بررسی معلولان و سالمندان به‌عنوان جامعه هدف مغفول مانده کتابخانه‌های سیار، فعالیت کتابخانه سیار یار مهربان شمار ۲ شهرستان ورامین بررسی و با محمد نازکی، مسئول کتابخانه سیار یار مهربان شماره ۲ شهرستان ورامین، مددکار اجتماعی و رابط فرهنگی سازمان بهزیستی درباره استفاده این دو گروه معلول و سالمند از کتابخانه سیار گفت‌وگو شده است.
براساس آمار یوسف رضایی، معاون توانبخشی اداره کل بهزیستی استان تهران، تعداد معلولان تحت پوشش بهزستی استان تهران در مجموع ۱۴۹ هزار و ۶۹۰ نفر است که از این آمار ۹۲ هزار و ۸۶۹ نفر مرد و ۵۶ هزار و ۸۲۱ نفر زن هستند. از این آمار، ۶۸ هزار و ۵۵ معلول جسمی حرکتی، ۴۵ هزار و ۶۲۰ معلول ذهنی، ۱۸ هزار و ۷۸۸ نابینا، ۲۵ هزار و ۸۶ هزار ناشنوا، ۱۲ هزار و ۶۳۱ بیمار اعصاب و روان، ۳۰ هزار و ۵۸۸ فرد دارای مشکل صوت و گفتار هستند.
حسام‌الدین علامه، سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان به تازگی اعلام کرده که براساس آمار سال ۱۴۰۰، تعداد سالمندان کل کشور ۸ میلیون و ۸۶۳ هزار نفر هستند یعنی ۴۳/۱۰ درصد کل جمعیت کشور سالمند هستند که از این تعداد، ۴ میلیون و ۲۶۸ هزار نفر، مرد و ۴ میلیون و ۵۹۵ هزار نفر، زن هستند و باز براساس اعلام علامه، استان تهران با یک میلیون و ۷۰۵ هزار نفر سالمند در رتبه نخست قرار دارد؛ همچنین براساس آمار شهرداری تهران در سال ۱۴۰۲؛ ۱۱ تا ۱۳ درصد جمعیت پایتخت سالمند هستند. براساس آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور؛ این نهاد دارای ۱۰ کتابخانه سیار در استان تهران است و حال آنکه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با وجود ۱۵۰ کتابخانه سیار در کشور، هیچ کتابخانه سیاری در استان تهران ندارد و اساساً این کتابخانه‌ها ماموریتشان خدمت در مناطق دورافتاده و به‌خصوص کودکان و نوجوان جامعه عادی هستند و برای دو گروه سالمند و معلول برنامه‌ای ندارند.
شهرستان ورامین با ۳ کتابفروشی و ۷ کتابخانه عمومی و یک کتابخانه سیار
شهرستان ورامین سه کتابفروشی، پنج کتابخانه عمومی، دو کتابخانه روستایی و یک کتابخانه سیار دارد. کتابخانه سیار یارمهربان شماره ۲ این شهرستان که از سال ۹۲ ایجاد شده ۳ هزارنفر عضو دارد و از این آمار، ۴۹۵ نفرعضو فعال هستند. به‌گفته محمد نازکی، مسئول کتابخانه سیار یار مهربان شماره ۲ شهرستان ورامین؛ تعداد اعضای بازنشسته بالای ۵۰ سال این کتابخانه ۶ نفر است که به‌واسطه نوه‌ایشان عضو کتابخانه شدند. این کتابخانه سیار برای بازنشسته‌ها تسهیلات خاصی برای عضویت ندارد و همه با مبلغ ۱۵ هزار تومان (که البته ناچیز است) عضو کتاخانه می‌شوند. این کتابخانه سیار هزار جلد کتاب را با خودش به ۱۰ روستای شهرستان ورامین می‌برد.
در مجموع این کتابخانه ۶ هزار و ۱۳۰ نسخه کتاب دارد که ۲ هزار نسخه آن متعلق به کودکان و نوجوانان است و کتاب‌هایی که در کتابخانه امام خمینی (ره) به‌عنوان کتابخانه پشتیبان نگهداری می‌شود. در این کتابخانه میزان امانت کتاب بسیار بالاست و دلیل آن استقبال زیاد بچه‌ها از کتاب است. به‌گفته نازکی به‌صورت ماهیانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ جلد کتاب امانت می‌رود که در این آمار در ماه به ۲ میلیون جلد کتاب نیز می‌رسد. همین میزان استقبال از کتاب نشان می‌دهد، اگر منابع گویا و صوتی در کتابخانه سیار قرار بگیرد و زمینه حضور معلولان کودک و نوجوان نیزدر این کتابخانه‌ها فراهم شود، این منابع با به کارگرفتن ازسوی افراد عادی و معلول (نابینا، کم‌بینا و جسمی و حرکتی) می‌تواند خدمات خود را گسترش دهد؛ البته حضور کتابخانه سیار در آسایشگاه‌های جانبازان، مراکز نگهداری معلولان و آتش‌نشانی‌ها، آسایشگاه سالمندان، پرورشگاه‌ها و خانه‌های بازی حتی در شهرهای بزرگ و کوچک نیز می‌تواند نهضت کتابخوانی را با سرعت بیشتری پیش ببرد؛ همچنین استفاده از ظرفیت مساجد و همجواری کتابخانه‌های سیار با این پایگاه‌های عبادی نیز می‌تواند سالمندان و بازنشستگان را به کتابخوانی مذهبی (موضوعات دفاع مقدس، انقلاب اسلامی و قرآنی) که موضوعات مورد علاقه این گروه است، تشویق کند؛ هر چند به قول نازکی این گروه‌ها در شهرستان ورامین اکثراً کم سواد هستند و علاقه و توان زیادی برای مطالعه ندارند اگر هم توانی باشد ترجیح می‌دهند قران و مفاتیح و به طور کلی آثار مذهبی بخوانند. او از حاج فتح‌آلله بور بور روستای زواره ور سالمند یاد می‌کند، سالمند معلولی که بر اثر سکته در راه کربلا سال گذشته معلول شده و از آنجا که کتابخانه سیار شماره ۲ یار مهربان شهرستان ورامین تابستان‌ها کنار مغازه خوارو بارفروشی او توقف می‌کند، او سراغ کتاب‌های دفاع مقدس و مذهبی را می‌گیرد.»
مسئول کتابخانه سیار یار مهربان شماره دو شهرستان ورامین درباره تجربه حضور در مراکز نگهداری معلولان در روستاهای محل خدمت خود می‌گوید: «یک مرکز نگهداری از کودکان معلول دریکی از روستاهای بخش جواد آباد است که کتابخانه سیار به این مرکز هم سرزده اما به دلیل داشتن معلولان ذهنی امکان خواندن کتاب برای معلولان آنجا فراهم نشد» او همچنین حضور کتابخانه‌های سیار در مراکز نگهداری معتادان را یکی از ظرفیت‌های کتابخانه سیار می‌داند و معتقد است: «در این مراکز افراد دوباره به زندگی برمی‌گردند و بهتر است با قرار دادن این افراد در مسیر مطالعه آنها را در مسیر درست نگه‌داشت. او معتقد است: «درخواست در این زمینه وجود دارد. خاطرم هست؛ در یکی از روزهای حضورم در کتابخانه سیار؛ خانمی برای همسرش دنبال کتاب انگیزشی می‌گشت تا دوباره سراغ مواد مخدر نرود.» از ظرفیت‌های کتابخانه سیار در محل خدمتش می‌گوید: «در روستای زواره ور در بخش محمد آباد و روستای قلعه سین در مسیر (قشلاق معین آباد) دو مرکز ترک اعتیاد و بازپروری وجود دارد و تصمیم داریم با این مراکز نیز ارتباط بگیریم تا این افراد بعد از بازپروری با مطالعه کتاب در مسیر درست زندگی باقی بمانند.» البته ممکن است بگویند بر اساس آیین‌نامه کتابخانه سیار برای خدمت در مناطق محروم و دوره افتاده است اما این رسالت ابتدایی و هدف از شکل‌گیری کتابخانه سیار در بدو پیدایش بود و ضرورت دارد این رسالت در طول سال‌های متمادی رشد کند و بزرگ شود. از سوی دیگر همین استان تهران نیز مناطقی دارد که به زعم آیین‌نامه محروم است هرچند دور افتاده نیست، پس کتابخانه سیار با حضور در این مناطق می‌تواند علاوه بر پشبرد نهضت کتابخوانی به رسالت اجتماعی خود در بخش تفریحات و سرگرمی معلولان و سالمندان جامعه عمل بپوشاند.
ابوالفضل قاسمی، مربی آموزشی و رابط فرهنگی سازمان بهزیستی با گلایه از اینکه چرا از ابتدا معلولان جامعه هدف کتابخانه‌های سیار نبودند، می‌گوید: «نباید جامعه معلولان را بعد از آزمون و خطای جامعه عادی مورد توجه قرار داد؛ بلکه از همان ابتدا و زمان نوشتن آیین‌نامه باید به آنها توجه کرد. حق مطالعه یکی از حقوق شهروندی معلولان است که باید مطالبه شود و کتابخانه‌های سیار با وجود منابع گویا و مناسب و درگیر نشدن در بحث خرید تجهیزات با هزینه‌های هنگفت که مطمئناً نتیجه‌ای ندارد، می‌تواند دینِ خود را به جامعه معلولان ارائه کند.» او درباره هزینه‌های تحمیل شده به کتابخانه سیار برای پوشش دادن جامعه معلولان گفت: «بله اگر درگیر خرید تجهیزات گران و چاپ کتاب بریل و حضورش در کتابخانه‌های سیار شویم، هزینه‌ها سرسام‌آور است اما باید توجه داشت تولید کتاب گویا بر روی لوح فشرده یا با تولید یکسری مجموعه کتاب‌های صوتی در فضای مجازی می‌توان به گروه نابینایان و سایر معلولان خدمات کتابخانه سیار را نیز ارائه کرد. این موضووع به افزایش مخاطبان کتابخانه سیار نیز کمک می‌کند زیرا ممکن است فرد، دوست معلولی داشته باشد و بخواهد با عضویت برای او کتابی برایش تهیه کند؛ همچنین با توجه به انعقاد تفاهم‌نامه نهاد کتابخانه‌های عمومی با انجمن نابینایان کشور که سال گذشته همزمان با روز جهانی عصای سفید منعقد شد و همچنین تفاهم نامه‌ای که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌تازگی با سازمان بهزیستی کشور منعقد کرده است؛ به نظر می‌رسد این همکاری‌ها با افزودن منابع صوتی و گویا به کتابخانه‌های سیار و تسهیل شرایط استفاده معلولان از این کتابخانه‌ها می‌تواند ادامه پیدا کند.
کتابخانه‌های سیار به‌طور حتم می‌توانند گوشه‌ای از نیازهای مطالعاتی معلولان را با توجه به حضور در محل و گردشی بودن فراهم کنند. صدیقه عباسیون، عضو هیئت مدیره انجمن نابینایان ایران و مددکار اجتماعی نابینایان نیز معتقد است: «معلولان باید یکی از جامعه‌های هدف کتابخانه‌های سیار باشد. من خودم از نزدیک هنگام تردد در شهر این ماشین کتابخانه‌های سیار را دیده‌ام و اولین فکری که با دیدن این ماشین به نظر رسیده این بوده که جامعه نابینایان که جامعه هدف من است چطور می‌تواند از این کتابخانه استفاده کند؟»
او که تجربه‌ای از همکاری با کتابخانه سیار نداشته و تنها این خودروها را در خیابان دیده است، معتقد است: «این ظرفیت در کتابخانه‌های سیار وجود دارد و چقدر خوب است داخل این خودروها مناسب‌سازی شود یا اگر هم امکانش نیست آنها با آمدن در محیط‌هایی که معلولان جسمی و حرکتی و نابینایان و سالمندان حضور دارند، بتوانند یک فضایی را بیرون از کتابخانه فراهم کنند تا آنها نیز بتوانند از این امکانات استفاده کنند.»
قاسمی، رابط فرهنگی سازمان بهزیستی معتقد است: «اگر در کتابخانه‌های سیار تعدادی کتاب‌های درشت خط نیز برای کودکان و نوجوانان نابینا و کم‌بینا منتشر شود و تعدادی منابع گویا نیز برای کودکان و نوجوانان نابینا وجود داشته باشد؛ خواهد دید از کتابخانه‌های سیار استقبال بیشتری می‌شود؛ البته حضور کتابخانه‌های سیار در مدارس باغچه‌بان و آموزش و پرورش استثنائی نیز تاثیرگذار خواهد بود. با خاطره‌ای که از هشت سال پیش و همکاری انجمن نابینایان، سازمان بهزیستی کشور و یک شرکت خارجی داریم (خودروی ونی که در سطح شهر گردش می‌کرد و با گرفتن تست صدا از مردم، کتاب‌های کاغذی را صوتی می‌کرد) نتیجه این همکاری ایجاد کتابخانه صوتی در ۱۵ استان کشور با صدای مردم در انجمن نابینایان و مراکز این انجمن شد. بنابراین با تبلیغات و اجرای جذاب چنین طرح‌هایی، ضمن بیدار کردن روحیه مشارکت‌طلبی در افراد، می‌توان خدمت بزرگی به نهضت مطالعه معلولان، سالمندان و حتی نابینایان کرد. به نظر می‌رسد کتابخانه‌های سیار با درنظر گرفتن مخاطبان و جامعه هدف بزرگتر و اضافه کردن منابع گویا به کتاب‌های کاغذی خود می‌توانند خدمات تخصصی بهتر و بیشتری ارائه کنند.
نظر شما