سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): تسهیل دسترسی به کتاب؛ اصلی که همواره برای توسعه کتابخوانی بر آن تاکید می‌شود. با وجود اینکه دسترسی به کتاب با توسعه زیرساخت‌ها ازجمله کتابخانه عمومی و یا کتابفروشی یک اصل به شمار می‌رود اما چرا سالانه تعداد درخورتوجهی از کتاب‌های تولید شده حتی با وجود اینکه فرصت عرضه در کتابفروشی را پیدا می‌کنند، برگشت می‌خوردند یا در انبار ناشران باقی می‌مانند یا در گوشه قفسه کتابخانه‌ها خاک می‌خورند؟ دلیل این معضل به پیش از عرضه کتاب یا تامین کتاب برای کتابخانه‌های مربوط می‌شود.
گلنسا گلینی‌مقدم، عضو هیئت علمی و دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است: «کتابخانه‌ها هنگامی که برای هر خواننده‌ای کتاب داشته باشند، می‌توانند رسالتشان را انجام دهند، در غیر این صورت این مراکز مخاطبانشان را از دست می‌دهند.»
- اصول «هر کتابی خواننده‌اش و هر خواننده‌ای کتابش» در حوزه کتابخوانی، مجموعه‌سازی کتابخانه‌ای قابل اجرا است؟
مخاطب‌شناسی محور و موضوع اصلی دو قانون «هر کتابی خواننده اش و خواننده‌ای کتابش» است. متاسفانه در ایران به حوزه مخاطب‌شناسی در کتابخانه‌ها توجه زیادی نشده است؛ البته این وضعیت در نشر کتاب نیز دیده می‌شود، وقتی از هر خواننده‌ای کتابش صحبت می‌شود، منظور مخاطبی است که به کتابخانه مراجعه می‌کند و اینجاست که کتابدار باید منبع مورد نیاز یا منبع مناسب اطلاعاتی را در اختیار فرد قرار بدهد. در حوزه کتابخانه‌های عمومی، پروژه بین‌المللی «ژان مونه» با عنوان «کاربست تجربیات اتحادیه اروپا در حوزه کتابخانه‌های عمومی ایران» را با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی انجام دادیم. در این پروژه تلاش کردم تجربیات اروپا در زمینه فعالیت‌ها و خدمات کتابخانه‌های عمومی را بررسی کنم. در این زمینه مصاحبه‌هایی با متخصصان انجام دادیم و چندین کتاب و مقاله نیز در این زمینه منتشر شده است.
در این پروژه متوجه شدیم که کتابخانه‌های اروپایی بر مخاطب‌شناسی تمرکز زیادی دارند و با تکیه بر نیازسنجی و مخاطب‌شناسی به مجموعه‌سازی و ارائه خدمات به‌صورت محلی در کتابخانه‌هایشان اقدام می‌کنند. در کتابخانه‌های عمومی ایران بهتر است مجموعه‌سازی از حالت متمرکز و خرید کشوری خارج شود و این خرید بر مبنای نیاز کتابخانه‌های شهری و روستایی یا اگر امکانش را دارند به‌صورت استانی و براساس نظر یک شورای استانی کتاب خریداری شود. طرح «کتاب من» که سال‌های گذشته ازسوی نهاد کتابخانه‌های عمومی اجرا می‌شد تا حدودی موجب شده بود مخاطب‌شناسی در کتابخانه‌های عمومی لحاظ شود اما این طرح از چند سال پیش، کنار گذاشته شده است.
- در کتابخانه‌های عمومی با وجود استاندارهای خاصی که برای خرید و مجموعه‌سازی وجود دارد و با توجه به اینکه مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی معتقدند قرار نیست از طریق خرید کتاب، هرکتابی را ترویج کرد؛ چطور می‌توان براساس این قانون، هر کتابی را به دست خواننده‌اش رساند؟ هرچند نهاد کتابخانه‌های عمومی بحث خرید کتاب به انتخاب کتابدار و در چند استان بحث تفویض اختیار برای خرید کتاب را اجرا می‌کند.
براساس تجربه‌ای که از این پروژه دارم باید بگویم نیاز مخاطبان کتابخانه‌ها براساس سن، جنس شغل، قومیت، ملیت و دین متفاوت است و کتابخانه‌ها در خارج از کشور به‌صورت محلی و با شناختی که از مخاطبان خود دارند به مجموعه‌سازی اقدام می‌کنند؛ البته شرایط هر کشور متفاوت است. پیشنهادات برای مجموعه‌سازی بهتر و تامین بیشتر نیاز مخاطبان در قالب جلسه‌های مختلفی که نهاد کتابخانه‌های عمومی با گروه‌های مختلف دانشگاهی داشت، مطرح شده است. به هرحال این توصیه‌ها یک راهکار، یک راه حل و پیشنهاد برای بهتر شدن کتابخانه‌های عمومی و پُرمخاطب شدن این مراکز اطلاعاتی است و کتابخانه‌ها هنگامی که برای هر خواننده‌ای کتاب داشته باشند، می‌توانند رسالتشان را انجام دهند، در غیر این صورت این مراکز مخاطبانشان را از دست می‌دهند.
- به نظر می‌رسد کاربران در کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی سهم بیشتری در انتخاب کتاب دارند و تکلیفشان با بازار نشر روشن‌تر است؛ زیرا در کتابخانه‌ها، مخاطبان کمتر و موضوعات روشن‌تر و دسته‌بندی‌ها مشخص است اما در کتابخانه‌های عمومی کاربران به دلیل تنوع بیشتر کتاب‌ها، سهم کمتری در خرید و مجموعه‌سازی دارند، این طور نیست؟
در کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی مخاطبان در انتخاب کتاب، نقش دارند و بیشتر کتاب مورد نیاز کاربران را کتابخانه تامین می‌کند اما در کتابخانه‌های عمومی مخاطب باید کتابی را که وجود دارد، تهیه کند و دخالت مستقیم در تهیه کتاب ندارد. چالش‌ها و مشکلات حوزه نشر کتاب، را در کتاب آقای آذرنگ با عنوان «صنعت چاپ و نشر» بخوانید. سال‌هاست مشکلات حوزه چاپ و نشر مطرح می‌شود اما باید خواست و اراده‌ای هم برای تغییر وجود داشته باشد.
- برای پیدا کردن مخاطب به‌صورت تخصصی و رساندن کتاب به مخاطبان واقعی خود باید چه زیرساخت‌هایی در حوزه چاپ و نشر و کتابخانه‌ای وجود داشته باشد؟
قسمتی از این پازل ناقص که کتابخانه‌های عمومی نمی‌توانند مجموعه‌سازی را بر فرض با مخاطب‌شناسی کامل نیز انجام دهند، این است که برای مجموعه‌سازی باید دست کتابخانه‌ها در حوزه انتخاب و خرید کتاب باز باشد. یعنی ناشران در زمینه‌های مختلف، آثار پرمحتوا و باکیفیت و براساس نیاز مخاطب را تولید کرده باشند تا این آثار بتواند در کتابخانه‌ها قرار بگیرد. هرچند برخی از ناشران براساس تجربه و فعالیت حرفهای، مخاطب‌شناسی را در انتشار آثار خود لحاظ می‌کنند. اما این همه ناشران را در برنمی‌گیرد و البته ناشران دولتی در زمینه تولید آثار باکیفیت مشکلات بیشتری دارند. به نظر می‌رسد، نشر دولتی در ایران با وجود داشتن بودجه کافی، شرایط رقابت با سایر ناشران را برای تولید آثار باکیفیت ندارد. در آن طرف صنعت نشر، با ناشران خصوصی مواجه هستیم که بودجه کافی ندارند و زمینه تولید آثارشان محدود است اما مخاطب‌شناسی دارند و تقریباً آثار خوبی را منتشر کنند. حل مسائل صنعت چاپ و نشر در ایران به تولید کتاب باکیفیت کمک می‌کند. از نظر محتوا و مخاطب‌شناسی لازم است ناشران دولتی بر تولید آثار باکیفیت و پُرمخاطب، سرمایه‌گذاری بیشتری کنند.
- برای اینکه بتوانیم تولید محتوای خوبی در صنعت نشر داشته باشیم و هر خواننده‌ای به کتابش و هر کتابی به دست خواننده‌اش برسد و رقابت سازنده‌ای میان ناشران شکل بگیرد تا کتابخانه در آخر مسیر بتواند از آثار موجود در بازار کتاب انتخاب بهتری داشته باشد، چه باید کرد؟
مشکلات اصلی صنعت نشر کشور را آقای آذرنگ در کتاب «صنعت چاپ و نشر» به‌طور مفصل توضیح داده است. او در این کتاب؛ تغییر مدیران یا به کارگیری افراد غیرمتخصص در پُست‌های کلیدی صنعت نشر را عامل مشکلات صنعت نشر کشور معرفی می‌کند و معتقد است: صنعت نشر کشور باید یک سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مدون و منسجم و استراتژی مشخص برای ادامه حیات خود داشته باشد تا تصمیمات سلیقه‌ای و تغییر دولت‌ها این سیاست مدون و بلندمدت را دچار تزلزل نکند. البته مشکلاتی مانند تحریم و تامین کاغذ باکیفیت و فرسودگی دستگاه‌های چاپ همگی بر تولید کتاب باکیفیت در ایران تاثیر دارد. بازار نشر در ایران به سمت کتاب‌های دینی و کمک آموزشی گرایش زیادی دارد درحالی که در حوزه‌های دیگر نیز کشور حرفهای زیادی برای گفتن دارد و باید یک تعادلی در حوزه‌های مختلف چاپ کتاب برقرار باشد. صنعت نشر در ایران نیاز به «استراتژی، تفکر و استراتژیست» دارد. برنامه‌ریزی و تدوین برنامه کوتاه‌مدت، بلندمدت و میان‌مدت راهکار حل مشکلات صنعت نشر است و نهادی باید باشد تا این برنامه‌ها را اجرا کند و با یک تیم ارزیابی متخصص نواقص برطرف و چشم‌انداز برای آینده مشخص شود؛ البته بر روی کاغذ برنامه‌ریزی ایران بسیار خوب است و برنامه‌ها و طرح‌های خوبی ارائه می‌شود اما در مرحله اجراست که مشکل پیدا می‌شود.
- وقتی می گوییم هر خواننده‌ای باید کتابش را داشته باشد و هر کتابی به دست خواننده‌اش برسد یکجا تاکید بر روی کتاب و جای دیگر تاکید بر روی خواننده است. وجه تمایز این دو قانون کجاست؟
وقتی می‌گوییم هر خواننده‌ای کتابش یعنی؛ ممکن است برخی کتاب‌ها در بازار نشر وجود داشته باشد و مخاطب از وجود آنها بی‌اطلاع باشد و اینجاست که معرفی و اطلاع‌رسانی خودش را پُررنگ نشان می‌دهد. وقتی می‌گوییم هر کتابی خواننده‌اش یعنی باید کتاب تولید شده به دست خواننده و مخاطبش برسد و برای این کار، لازم است کتاب‌های تولید شده معرفی و تبلیغ شود تا مخاطب بداند چه کتاب‌هایی در بازار نشر وجود دارد و براساس علاقه‌اش به انتخاب کتاب در حوزه مورد علاقه خود بپردازد.
- با چه راهکارهایی می‌توان کتاب را به دست خواننده‌اش برسانیم و مولفه‌هایی مانند دسترس‌پذیر کردن و رساندن کتاب به دست مخاطب را انجام دهیم؟
یکسری برنامه‌ها مانند برگزاری نمایشگاه کتاب در سطح استانی و برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نمایش تازه‌های نشر در کتابخانه‌ها یا ارسال فهرست کتاب‌های تازه منتشر شده برای کاربران کتابخانه‌ها و معرفی کتاب در شبکه‌های اجتماعی از راهکارهای معرفی و دسترسی مخاطب به کتاب است؛ الیته مخاطبان نیز باید مجراهای معرفی کتاب را بشناسند.
- در شرایط موجود چه زیرساخت‌هایی نیاز است تا هر خواننده به کتابش و هر کتابی خواننده‌اش را پیدا کند؟
یک بخشی از این مسیر باید از طرق پژوهش حل شود شما اگر رصد کنید متوجه می‌شوید، ظرفیت دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری و در مجموع دانشجویانی که در مقطع تحصیلات تکمیلی تحصیل می‌کنند، زیاد است؛ بنابراین باید از این ظرفیت استفاده کرد. این دانشجویان می‌توانند در تدوین پایان‌نامه ارشد و دکتری موضوع مخاطب‌شناسی در حوزه چاپ و نشر را انتخاب کنند تا بتوان از نتایج این پژوهش‌ها در حوزه برنامه‌ریزی صنعت نشر استفاده کرد. در بخش کتابخانه‌ای علاوه بر پژوهش و برنامه‌ریزی؛ به امکانات و تجهیزات بیشتری نیز نیاز داریم. پژوهش در حوزه مخاطب‌شناسی به ناشران کمک می‌کند آثار متناسب با سلیقه مخاطبان در بازار نشر تولید و کتاب‌های مورد نیاز از طریق کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها به دست مخاطبان برسد.
نظر شما