سرویس استان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ زینب خوش اندیش: در میان ستارگان درخشان ادبیات و عرفان فارسی، نام عطار نیشابوری همچون نگینی تابناک می‌درخشد. آثار منظوم او انعکاسی از عمق اندیشه فلسفی و اعتقادات عمیق اوست. این اندیشه، ثمره تجربیات روحانی و عرفانی او در عالم ملکوت و توحید است که با آشنایی عمیق و دقیق با حقیقت به دست آمده است.
عطار، عارف و شاعر نامدار ایرانی، معتقد بود که با عبور از مسیر شریعت و تجربه درد و رنج، می‌توان به حقیقت کمال دست یافت و در عرصه طریقت و سلوک گام نهاد. از دیدگاه صوفیان خانقاهی، سلوک عرفانی با بیداری و حضور آغاز می‌شود، اما آنچه انگیزه اصلی شروع این مسیر را رقم می‌زند، درد و رنج عمیق است.
به اعتقاد عطار، درد، آغازگر سلوک حقیقی است و ماهیت آن نه از جنس درد جسمی، فردی یا اجتماعی، بلکه دردی عرفانی است که در تمام اجزای جهان و تمامی موجودات آن، به ویژه انسان‌های بی‌خبر و ستمدیده، وجود دارد. این درد، درد شوق به کمال و وصال به معشوق حقیقی است و در حرکت و پویایی آن، نه درد، بلکه نقص و ناکاملگی درمان می‌یابد.
هرچند به این موضوع کمتر توجه شده است، اما عطار در آثار منظوم خود به طور مفصل و دقیق به آن پرداخته و از آن با عناوین مختلفی از جمله «درد» و «درد عشق» یاد کرده است.
یوسف نیکروز، استاد دانشگاه یاسوج، یکی از چهره‌های شناخته‌شده در حوزه ادبیات و عرفان فارسی است. مطالعات و پژوهش‌های وی در زمینه آثار عطار نیشابوری، شاعر و عارف نامدار ایرانی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ایبنا در گفت‌وگویی به بررسی دیدگاه‌های وی در خصوص مفهوم «درد» در آثار عطار می‌پردازیم.
-جایگاه مفهوم «درد» در آثار عطار را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بدون شک، «درد» از مفاهیم کلیدی و بنیادی در اندیشه و آثار عطار به شمار می‌رود. عطار بارها و بارها در مثنوی‌ها، غزلیات و سایر سروده‌های خود به این مفهوم پرداخته و آن را به عنوان سرآغاز سلوک و طریقت عرفانی معرفی می‌کند. از نظر عطار، بدون تجربه درد و رنج عمیق، رسیدن به کمال و حقیقت معنوی غیرممکن است.
-عطار چه انواعی از «درد» را در آثار خود مطرح می‌کند؟
عطار در آثار خود به انواع مختلفی از درد اشاره می‌کند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
درد جسمی و مادی: عطار گاه به دردهای جسمی و مادی نیز می‌پردازد، اما معتقد است که این دردها گذرا و ناچیز هستند و در مقایسه با دردهای معنوی و عرفانی از اهمیت کمتری برخوردارند.
درد روحی و معنوی: از نظر عطار، درد اصلی و اساسی، درد روحی و معنوی است که ریشه در فراق از حق و کمال دارد. این درد، درد شوق به وصال معشوق حقیقی است و انسان را به سوی خداوند متعال رهنمون می‌سازد.
درد اجتماعی: عطار در برخی از سروده‌های خود به دردهای اجتماعی نیز توجه نشان می‌دهد و از رنج و محنت مردم در جامعه سخن می‌گوید. او معتقد است که عارف واقعی نمی‌تواند نسبت به درد و رنج مردم بی‌تفاوت باشد و باید در جهت التیام آن بکوشد.
درد وجودی: عطار درد وجودی را نیز در آثار خود مطرح می‌کند و آن را به عنوان درد مشترک همه موجودات در عالم هستی معرفی می‌کند. این درد، درد شوق به کمال و وصال به معشوق جاودان است که در نهاد تمام آفرینش ریشه دارد.
-به نظر شما، چرا عطار «درد» را برای سلوک عرفانی ضروری می‌داند؟
از دیدگاه عطار، «درد» نقشی کلیدی در بیداری و آگاهی انسان از حقیقت وجودی خود ایفا می‌کند. انسان تا زمانی که در غفلت و بی‌خبری به سر می‌برد، از درد و رنج نیز رهایی نخواهد یافت. اما زمانی که انسان طعم درد را بچشد، به دنبال ریشه آن می‌رود و در این مسیر به تدریج به حقیقت وجودی خود و خداوند متعال پی می‌برد.
- «درد» در آثار عطار چه بازتابی دارد؟
عطار در سروده‌های خود از زبانی عاطفی و شاعرانه برای بیان «درد» استفاده می‌کند. او به طور مکرر از واژه «درد» و مشتقات آن در اشعار خود بهره می‌برد و با استفاده از تشبیهات و استعارات مختلف، عمق و شدت این درد را به تصویر می‌کشد.
-چه نمونه‌هایی از اشعار عطار را می‌توان در تبیین مفهوم «درد» مورد توجه قرار داد؟
نمونه‌های متعددی از اشعار عطار وجود دارد که در آنها به مفهوم «درد» پرداخته شده است. به عنوان مثال، در مثنوی «منطق‌الطیر» می‌خوانیم:
درد تو چون درد موسی در سحر
شد خضر راه تو اندر بحر
در این بیت، عطار درد را به درد حضرت موسی تشبیه می‌کند که در سحرگاهان به دنبال خضر راهی بیابان شد. او معتقد است که درد و رنج انسان می‌تواند او را به خضر و راه حقیقت رهنمون سازد.
-جناب آقای نیکروز، جایگاه «درد» در عرفان اسلامی چگونه است؟
مفهوم «درد» در عرفان اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بسیاری از عارفان و شاعران عرفانی در آثار خود به این مفهوم پرداخته‌اند و آن را به عنوان یکی از مراحل ضروری در سلوک عرفانی معرفی کرده‌اند.
از نظر عارفان، درد و رنج، انسان را از تعلقات دنیوی رها می‌کند و او را به سوی حق و حقیقت رهنمون می‌سازد. درد، همچون آینه‌ای است که عارف را با نقایص و کمبودهای خود آشنا می‌کند و او را به تلاش برای رفع آنها ترغیب می‌کند.
-آیا می‌توان میان دیدگاه عطار در مورد «درد» و دیدگاه سایر عارفان و شاعران عرفانی ارتباطی برقرار کرد؟
بله، بدون شک می‌توان میان دیدگاه عطار در مورد «درد» و دیدگاه سایر عارفان و شاعران عرفانی ارتباطی برقرار کرد. بسیاری از عارفان و شاعران عرفانی، همچون مولانا، سنایی و حافظ، در آثار خود به مفهوم «درد» پرداخته‌اند و دیدگاه‌هایی مشابه با عطار ارائه کرده‌اند.
به عنوان مثال، مولانا در مثنوی معنوی می‌فرماید:
درد تو از درد بی‌دردیست
درد تو از درد بی‌خبریست
این بیت از مولانا به وضوح نشان می‌دهد که از نظر او، درد و رنج، انسان را از بی‌دردی و بی‌خبری رها می‌کند و او را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.
-به نظر شما، توجه به مفهوم «درد» در آثار عطار چه اهمیتی دارد؟
توجه به مفهوم «درد» در آثار عطار از چند جهت اهمیت دارد: اهمیت فلسفی: دیدگاه عطار در مورد درد، به ما کمک می‌کند تا به درک عمیق‌تری از فلسفه زندگی و سلوک عرفانی دست یابیم.
اهمیت عرفانی: مفهوم درد در عرفان اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و توجه به آن می‌تواند به روشن شدن ابعاد مختلف عرفان و تصوف کمک کند.
اهمیت ادبی: عطار در سروده‌های خود از زبانی عاطفی و شاعرانه برای بیان درد استفاده می‌کند و این موضوع، اشعار او را از نظر ادبی نیز ارزشمند می‌سازد.
-سخن پایانی شما برای مخاطبان این گفتگو چیست؟
مطالعه و تأمل در آثار عطار، به خصوص در مورد مفهوم درد، می‌تواند به ما در درک عمیق‌تر از زندگی و سلوک عرفانی کمک کند. عطار با بهره‌گیری از زبان شاعرانه و نغز خود، مفاهیم عمیق عرفانی را به گونه‌ای بیان می‌کند که برای مخاطبان عام نیز قابل درک و فهم است.
در مجموع می‌توان به دو نکته کلیدی در مورد مفهوم «درد» در اندیشه عطار اشاره کرد:
ضرورت درد برای سلوک عرفانی: عطار معتقد بود که بدون تجربه درد و رنج عمیق، رسیدن به کمال و حقیقت معنوی غیرممکن است. درد، انسان را از غفلت و ناآگاهی بیدار می‌کند و او را به سوی حقیقت و کمال رهنمون می‌سازد.
نقش درد عشق: درد عشق، از نظر عطار، جایگاهی ویژه و مرتفع دارد. این درد، ناشی از فراق و جدایی از معشوق حقیقی، یعنی خداوند متعال است و شوق وصال به او را در دل انسان شعله‌ور می‌سازد. عطار معتقد بود که سلوک عرفانی بدون تجربه درد عشق، امری ناقص و ناتمام است.
درک ژرف عطار از مفهوم درد و نقش آن در سلوک عرفانی، آثار او را به گنجینه‌ای ارزشمند در حوزه عرفان و تصوف تبدیل کرده است. مطالعه و تأمل در آثار عطار، به خصوص در مورد مفهوم «درد»، می‌تواند به ما در درک عمیق‌تر از زندگی و سلوک عرفانی کمک کند.
نظرات