سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «عاشورا به روایت زیدیه» اثر المرشد بالله یحیی بن حسین شجری و کتاب «عاشورا به روایت اسماعیلیه» اثر ادریس عمادالدین بن حسن قرشی» دو کتاب مهم تاریخی هستند. این دو کتاب از سوی مجتبی سلطانی احمدی و مصطفی گوهری فخرآباد ترجمه شده و از سوی انتشارات آرما منتشر شده است. با مصطفی گوهی فخرآباد در این زمینه گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
تاکنون کتاب‌هایی که درباره واقعه کربلا، از قدیم و جدید تألیف یا گردآوری شده، معمولاً متکی بر منابع تاریخی و حدیثی یکی از دو فرقه اهل سنت یا شیعیان امامی بوده است و هنوز مقتل امام حسین (ع) براساس گفته‌های سایر فرق همچون زیدیه و اسماعیلیه مورد بازخوانی و واکاوی جدی قرار نگرفته است. اهمیت این موضوع شاید از این جهت باشد که گاه این فرقه‌ها از منابع و راویان خود علاوه بر منابع عمومی بهره برده‌اند و حاصل کار گزارش‌هایی متفاوت و گاه غریب درباره‌ی این حادثه بوده است. یکی از منابع تازه‌منتشرشده، کتاب «مقتل الحسین من امالی السیدین» است که برگرفته از امالی دو امام بزرگ زیدی متقدم به نام‌های ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (د ۴۲۴ ق) و المرشد بالله یحیی بن حسین شجری (د ۴۷۹ ق) است.
یکی از مهمترین منابع تاریخی اسماعیلیه کتاب «عیون الأخبار وفنون الآثار» است که تاریخ این فرقه را از آغاز تا پایان عصر فاطمی در بردارد. مولف این کتاب ادریس عماد الدین بن حسن بن عبدالله بن علی بن ولید الانف (۷۹۲-۸۷۲ ه‌ق) است که در سال ۸۳۲ هجری رهبری اسماعیلیه یمن را عهده دار شد و به عنوان داعی مطلق نوزدهم شناخته می‌شود. کتاب حاضر، ترجمه بخش‌های مربوط به زندگی، فضائل و شهادت امام حسین و یارانش است که در جلد چهارم کتاب عیون الاخبار آمده و گویای روایت اسماعیلیه از آن امام و واقعه عاشورا است.
- در ابتدا درباره دو ترجمه کتاب با عناوین «عاشورا به روایت زیدیه» و «عاشورا به روایت اسماعیلیه» توضیح بدهید؟
بله. تاکنون کتاب‌هایی که درباره واقعه کربلا به فارسی نوشته یا ترجمه شده است، نوعاً از آثار شیعیان امامی یا برادران اهل سنت است و تاکنون مترجمان کمتر به سراغ آثار دیگر فِرَق شیعه رفته‌اند. اهمیت توجه به این آثار از این جهت است که گاه این فرقه‌ها از منابع و روایاتی بهره برده‌اند که در منابع مشهور امامیه و اهل سنت موجود نیست و بنابراین حاصل کار، گاه گزارش‌هایی متفاوت و غریب از این واقعه است. علاوه بر این برای ما مهم بود که بدانیم سایر فرقه‌های شیعی درباره این حماسه بزرگ چگونه قلم زده‌اند و چه نگاهی به امام حسین (ع) و یارانش داشته‌اند و این بخشی از پروژه بزرگتر بنده و دکتر مجتبی سلطانی احمدی برای بررسی نگاه سایر فرق شیعه و سنی به امام علی (ع) و امام حسین (ع) است.
یکی از منابعی که اخیراً در قم منتشر شده بود کتابی با عنوان «مقتل الحسین من امالی السیدین» است که توسط محقق عرب، عبدالرزاق بن محمد حسین حرزالدین صورت گرفته است. این کتاب برگرفته از «امالی» دو امام بزرگ زیدی ایران در سده پنجم با نام‌های ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (د ۴۲۴ ق) و المرشد بالله یحیی بن حسین شَجَری (د ۴۷۹ ق) است. این دو دانشمند در ری می‌زیسته‌اند و بعداً آثارشان به مانند دیگر ائمه زیدی در قرن ششم به یمن برده شد و از گزند حوادث مصون ماند. درباره کتب امالی و شیوه تدوین شان این توضیح ضروری است که «املاء» در حوزه علوم اسلامی به شیوه خاصی در آموزش و تدوین اشاره دارد که منظور از آن مدون و مکتوب ساختن منقولات شیوخ در مجالس درس است. در بسیاری مواقع به سبب کثرت مستمعان در محضر یک شیخ به یک یا چند مستملی نیاز پیدا می‌شد. این روش آموزشی بعد از «سَماع» و به علت اشتباهات متعدد راویان در متن و سند حدیث از سده دوم هجری معمول شد.
کتاب مقتل‌الحسین من امالی السیدین حاوی موضوعات متنوع و جالبی است که در برخی موارد با روایات امامیه متفاوت است. احادیث نخست کتاب درباره اخبار پیشگویانه‌ای از پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) درباره شهادت امام حسین (ع) است. سپس رخدادهای منجر به واقعه کربلا و آنگاه وقایع روز عاشورا آمده است. در ادامه درباره سرنوشت سرهای شهدا، کاروان اسرا و مرثیه‌هایی که جن و انس درباره این واقعه سروده‌اند، نقل شده است. در خاتمه کتاب داستان‌هایی از کسانی که به زیارت مرقد امام شتافته، شفا یافته‌اند نقل شده است. همچنین به سرنوشت شوم قاتلان امام و یاوران ظَلَمه که مستقیماً در کشتن امام شرکت نداشتند توجه شده است.
اما کتاب عاشورا به روایت اسماعیلیه ترجمه بخشی از کتاب سترگ و هفت جلدی «عیون الاخبار و فنون الآثار» نوشته یکی از ائمه اسماعیلی به نام ادریس عمادالدین قُرَشی (د ۸۷۲ ق) است که در منطقه یمن می زیسته است. این کتاب در هفت جلد تاریخ اسلام را از آغاز تا دوره پیدایش اسماعیلیه و سپس تحولات این فرقه را تا سقوط دولت فاطمیان در مصر در سال ۵۶۷ ق توضیح می دهد و از این حیث در میان کتب تاریخی اسماعیلیه بی نظیر است. جلد چهار کتاب دربردارنده پیشوایان اسماعیلی از امام حسن (ع) تا آغاز دعوت مهدی فاطمی در اِفریقیه یا تونس امروزی در سال ۲۹۶ ق است. مولف در این قسمت به فضائل امام حسین (ع)، اعمال معاویه که زمینه ساز نهضت اباعبدالله الحسین (ع) شد، اخبار شهادت امام حسین (ع) و قیام هایی که به خون خواهی ایشان رخ داد می‌پردازد.
- با توجه به اینکه دو کتاب مربوط به فرقه زیدیه و اسماعیلیه هستند، لطفاً به اختصار درباره این دو فرقه اطلاعاتی ارائه دهید؟
زیدیه و اسماعیلیه دو فرقه مهم شیعه هستند که توانستند در کنار امامیه به حیات خود ادامه دهند. در طول تاریخ شیعه چه در عصر حضور ائمه علیهم السلام و چه در عصر غیبت فرقه‌های بسیاری در شیعه پدید آمد که خوشبختانه اکثر آنها از میان رفتند. تعداد این فِرَق چنان زیاد بود که نوبختی کتاب مستقلی با عنوان «فرق الشیعه» نوشت.
زیدی‌ها که امروز مردم شجاع و فصیح و دلاور یمن بر همان آیین هستند پیروان زید، فرزند امام سجاد (ع) اند؛ به این معنا که پس از وفات امام چهارم حضرت زین العابدین (ع)، آنان قائل به امامت زید، برادر امام باقر (ع)، به جای پدر هستند. جناب زید در سال ۸۰ ق در مدینه زاده شد و از محضر پدر بزرگوارش و برادرش امام باقر (ع) علم آموخت. البته مشایخ حدیث او شامل بزرگان اهل سنت مانند عروة بن زبیر و ابّان بن عثمان هم می‌شود. در مورد شاگردی او نزد واصل بن عطاء، پیشوای مکتب کلامی معتزله تردید وجود دارد، اما در مورد تأثیرپذیری گسترده زیدیه از معتزله شکی وجود ندارد.
جناب زید به دلیل ستم بنی امیه نسبت به علویان و به انتقام خون امام حسین (ع) عَلَم قیام علیه آنان را در کوفه برافراشت، اما به دلیل نامساعد بودن شرایط این قیام به سرعت در کوفه سرکوب شد و ایشان در سال ۱۲۲ ق به دست عمّال اموی به شهادت رسید. پسرش یحیی بن زید هم که علیه امویان شوریده بود در سال ۱۲۵ ق در خراسان به شهادت رسید.
مهمترین اندیشه زیدیه که آنها را در مقابل امامیه قرار می دهد، اعتقاد به قیام به سیف به عنوان شرط امامت است؛ یعنی از میان علویان کسی شایستگی امامت را دارد که سلاح به دست بگیرد و با ائمه جور بجنگد. از همین رو است که یحیی بن هارون سخنانی با متوکل بن هارون، راوی صحیفه سجادیه دارد که در مقدمه صحیفه آمده است و در آن به امام باقر (ع) و امام صادق (ع) به سبب قیام نکردن علیه امویان تعریضی می‌زند.
اسماعیلی‌ها که با عناوین سَبعیه (هفت امامی)، قرامطه، باطنیه و تعلیمیه هم در تاریخ معروفند، پیروان امامت اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) در عوض امام موسی کاظم (ع) هستند. آنان معتقدند که چون فرزند بزرگ امام صادق (ع)، اسماعیل بود، او جانشین ایشان بود. در اینجا اسماعیلیه دو دسته می‌شوند: گروهی از آنان معتقدند که اسماعیل نمرد و امام زنده و غایب است که به این گروه «اسماعیلیه خالصه» اطلاق می‌شود و گروه دیگر قائل به مرگ اسماعیل و امامت فرزندش محمد بن اسماعیل‌اند که از این گروه با عنوان «اسماعیلیه مبارکیه» یاد می‌شود.
اسماعیلی‌ها توانستند در ایران، مصر و یمن قدرتی کسب کنند. در مصر و شمال آفریقا دولت فاطمیان را تأسیس کردند که ۲۵۰ سال با اقتدار تمام بر مناطق گسترده‌ای از خاورمیانه و شمال آفریقا حکم راند و در ایران حسن صباح و پیروانش که با عنوان «فدائیان اسماعیلی» شناخته می‌شوند موفق شدند با ساخت قلاع تسخیرناپذیر و ترور دشمنان خود، خوف و هراس خود را بر دل همه بیندازند.
عقیده اسماعیلیه در مسأله امامت آن است که امام اسماعیلی تنها کسی است که باطن قرآن و احکام دین را می‌فهمد و از این رو دیگران باید فقط از او تقلید کنند؛ چرا که خود توانایی فهم دین را ندارند. اصطلاح «باطنیه» و «تعلیمیه» از همین رو بر آنان اطلاق شده است.
-سابقه مقتل‌نویسی در میان زیدیه و اسماعیلیه چگونه است؟
فرقه زیدیه از این بابت دست پُرتری نسبت به اسماعیلیه دارد و دست کم دو کتاب پیش از امالی این دو عالم زیدی نوشته شده است. البته اکنون هم آثار زیدیه به سرعت در حال انتشار است که بر حجم و تعداد این آثار خواهد افزود. در میان زیدیه ابراهیم بن محمد بن سعید هلالی ثقفی (د ۲۸۳ ق) که او را با کتاب ارزشمند الغارات می‌شناسیم در ابتدا زیدی بود و سپس به امامیه پیوست. وی صاحب کتابی با عنوان «مقتل الحسین» بوده است. ابوالفرج اصفهانی (د ۳۵۶ ق) که کتاب الاغانی او در نزد اهل تاریخ معروف است، کتابی با عنوان «مقاتل الطالبیین» دارد که قسمتی از آن اختصاص به شهادت امام حسین (ع) و یارانش دارد.
اما در میان اسماعیلی‌ها خصوصاً در ایران سنت تاریخ‌نویسی با اقبال کمتری مواجه شد و امامان اسماعیلی ترجیح می‌دادند بیشتر به تألیف آثار در زمینه عقاید خود بپردازند. البته عامل دیگر در کمی منابع تاریخی اسماعیلیه، نابودی کتابخانه‌های آنها در ایران و مصر است. در ایران قلاع اسماعیلیه در اثر تهاجم هولاکو به صورت کامل از میان رفت و خواجه نصیر که در یکی از قلاع اسماعیلیه بود فقط موفق شد کتاب‌های اندکی از آنها را از سوزانده شدن نجات دهد. در مصر هم پس از سقوط فاطمیان، صلاح‌الدین ایوبی که سنی متعصبی بود دستور نابودی کامل کتابخانه‌های بی نظیر فاطمیان را داد. پس از آن اسماعیلیه در مناطق محدودی از جنوب ایران، هند و یمن توانستند همچنان به حیات خود ادامه دهند. از این رو میراث تاریخی اسماعیلیه در قیاس با زیدیه و امامیه محدودتر است.
- چه ویژگی‌هایی در این دو کتاب موجود است که آن را شایان توجه می‌سازد؟
یکی از موضوعات قابل توجه در کتاب عاشورا به روایت زیدیه وجود فراوان معجزات در این کتاب است، البته با این توضیح که بیشتر این معجزات به قبل یا بعد از روز عاشورا مربوط است، برخلاف کتب مقتل بعدی که بر حوادث خارق العاده روز عاشورا تأکید بیشتری دارند. این معجزات را در چند دسته می‌توان تقسیم‌بندی کرد. اکثر معجزات ناظر به عاقبت سوء قاتلان امام حسین (ع) برای نشان دادن نادرستی عملشان است و اینکه ظلم بی پاسخ نمی‌ماند و خداوند منتقم مظلومان خواهد بود. عده‌ای دیگر حاکی از پدید آمدن حوادث خارق‌العاده در دنیا پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش است مانند سرخ شدن آسمان یا بیرون آمدن خون تازه از زیر هر سنگی که برداشته می‌شد. در شماری دیگر از این خوارق عادات پای جنیان هم به میان می‌آید که هرچند در مقوله معجزه نمی‌گنجند، اما ناظر به نیروها و عوامل ماوراء طبیعی هستند که پا به عرصه طبیعت می‌نهند و جزء امور خارق‌العاده است. در این موضوع خاص خود را به صورت سوگواری و مرثیه سرایی برای امام حسین (ع) و یارانش نشان می‌دهد. البته در فرهنگ عربی شعر سرودن جنیان امر بدیعی نیست و در دوره جاهلیت معتقد بودند که هر شاعری با خود جنی دارد که به او الهام می‌کند. اما در مورد حوادث خارق‌العاده در میدان نبرد مثل اینکه امام حسین (ع) این مقدار از دشمن را کشت یا حضرت عباس (ع) آن تعداد را و خلاصه غلوّی که در مورد آمار کشتگان دشمن و جنگاوری سپاه امام نقل شده، مربوط به دوره‌های بعدی است و در کتب این دوره یافت نمی‌شود.
یک جنبه دیگر از وقوع پدیده‌های خارق عادت در کتب مقتل، پیشگویی‌هایی است که به صورت خاص خود را در پیشگویی‌های پیغمبر (ص) و امام علی (ع) و خود امام حسین (ع) نشان می‌دهد که در ظاهر بر حتمی بودن این واقعه اشاره دارد و در باطن بر حقانیت این نهضت. توضیح آنکه در آن هنگام عده‌ای در حقانیت نهضت امام حسین (ع) تردید داشتند و حکومت بنی امیه هم که خود را حکومت مشروع و منصوب الهی قلمداد می‌کرد هرگونه قیام علیه خود را مساوی کفر و ایجاد اختلاف میان امت حضرت محمد (ص) معرفی می‌کرد و قیام اباعبدالله الحسین (ع) را یک فتنه جویی و قدرت طلبی به مردم نشان می‌داد. از همین رو برای مقابله با این تبلیغات آمار این پیشگویی‌ها از حد معمول بالاتر می‌رود تا به مسلمانان ثابت کند که این حرکت مورد تأیید خدا و رسولش و حتمی الوقوع بوده است. این پیشگویی‌ها در زمره اخبار «مَلاحِم» قرار می‌گیرد که اشاره به حوادث ناگوار در آینده دارد.
- غیر از بحث معجزات چه ویژگی‌های دیگری در این دو کتاب وجود دارد؟
یکی دیگر از ویژگی‌های هر دو کتاب دشمنی و ضدیت عمیق با معاویه است. در این باره اخبار زیادی در مذمت معاویه در این دو کتاب موجود است که که اکثراً مجعول است، ولی نشان می‌دهد که آنها چه کینه عمیقی نسبت به معاویه داشته‌اند. گزارش‌هایی مانند مسیحی شدن معاویه در هنگام مرگ، سکرات موت او و… در هر حال به نظر می‌رسد که در اندیشه این افراد و البته همه فرق شیعه معاویه مسئول اصلی به راه انداختن واقعه کربلا بوده است؛ چرا که با وجود آگاهی از عدم لیاقت فرزندش یزید برای مقام خلافت، به خاطر فرزنددوستی حاضر شد این فرد نالایق را به عنوان جانشین رسول خدا منصوب کند. اتفاقاً به سبب همین انتخاب نادرست بود که پس از مرگ یزید قدرت از شاخه سفیانی بنی امیه خارج و به خاندان حَکَم منتقل شد.
در پایان بنده از طرف خود و جناب دکتر سلطانی از فرصتی که برای ارائه و معرفی این دو کتاب در اختیار ما نهادید تشکر می‌کنم. ان شاء الله خداوند نام ما و شما را در زمره یاران امام حسین (ع) ثبت بفرماید.
نظر شما