سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): مردی کت‌وشلواری، سرتا پا سفیدپوش، فارغ از قیل و قال آن طرف خیابان که رهگذران دعواهای خود را به دادگاه حقوقی می‌برند؛ پایش را روی پایش انداخته، دست زیرچانه، گویا از پشت قاب عینکش به آینده کلماتی فکر می‌کند که در امتداد نگاهش نقش بسته است. مجسمه این مرد در دکور شیشه‌ای ساختمان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در انتهای کوچه آذرفر، لحظاتی نگاه مخاطبان را متوجه خود می‌کند. قبل از اینکه سردر ساختمان را پیدا کنید، نگاهتان به کتیبه‌های شعرواره مولوی، ابن‌سینا، رودکی و سعدی بالای دیوار ساختمان می‌چرخد؛ کاشی‌هایی مستطیلی که روی هرکدام از آن‌های یک شعر نقش بسته است. با شعر «زاغک و قالب پنیر» که بخش دیگر دکور این ساختمان نقش بسته، خاطرات چهارم دبستان برایت مرور می‌شود.
پله‌های ساختمان را برای رسیدن به کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی طی می‌کنیم. قبل از رسیدن به کتابخانه که در ورودی این ساختمان قرار گرفته است؛ نگاهتان با تندیس یادمان شهدا و دو رئیس پیشین این سازمان که در جریان انفجار دفتر حزب جمهوری شهید شدند، گره می‌خورد؛ این شهدا در سنگر آموزش و پرورش کشورمان ایران حضور پررنگی داشتند.
نور لامپ‌های ای ایی دی کتابخانه وقتی حضورت را حس کنند، روشن می‌شوند تا میان قفسه کتاب‌ها گم نشوید؛ کتابخانه‌ای با فضای ۹۰۰ متر مربعی در دو طبقه که انواع کتاب‌ها با موضوعات دیوئی و ۱۰ گانه مثل ادبیات، دین، تاریخ، و هنر را از سال ۱۳۵۹ در خودش جای داده است اما تکیه‌گاه اصلی این کتابخانه تخصصی و پژوهشی همان کتاب‌های درسی حوزه آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت است؛ اینجا در طبقه نخست کتابخانه ۱۸ هزار و ۲۰۰ عنوان کتاب فارسی و ۵ هزار و۲۰۰ عنوان کتاب لاتین و مرجع پشت به پشت هم ایستاده‌اند و مرکز اسناد این کتابخانه که با پله‌های بلند از فضای مرکز اسناد در طبقه دوم جدا شدند؛ میزبان اسناد، طرح‌های پژوهشی، کتاب‌های درسی قدیمی و تاریخی است.
کتابخانه سازمان پژوهش، ۹۳۷ عضو دارد و اعضای این کتابخانه فقط کارکنان و کارشناسان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی هستند که به شکل تلفنی و اتوماسیون (ارسال به سیستم) محتوای درخواستی آنان از منابع و اسناد کتابخانه برایشان ارسال می‌شود. عضویت اعضای کتابخانه اینجا بعد از بازنشستگی نیز پابرجاست؛ البته دانشجویان کارشناسی ارشد وفرهنگیان که از خارج سازمان مراجعه می‌کنند، فقط در محل کتابخانه خدمات دریافت می‌کنند و استفاده از اسناد، طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های سازمان پژوهش فقط در صورت حضور در محل و با معرفی‌نامه امکان‌پذیر است.
سهیلا قهرمانی، کارشناس بخش نشریات درباره بخش اسناد کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی می‌گوید: «دربخش مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی؛ تقریباً ۸ هزار عنوان مدارک چاپی و الکترونیکی با موضوعات آمارهای آموزش و پرورش، برنامه‌نویسی درسی، فناوری آموزشی و برنامه‌ریزی درسی موجود است. از این تعداد، ۴ هزار عنوان طرح پژوهشی الکترونیکی و ۳ هزار و ۵۰۰ عنوان طرح پژوهشی چاپی است. سابقه قدیمی‌ترین اسناد چاپی این مجموعه به سال ۱۲۹۹ بازمی‌گردد. تقریباً ۵۰۰ نسخه غیر ادواری که چکیده تحقیقات و مقالات تمام متن مرتبط با آموزش و پرورش است و ۲هزار جلد پایان‌نامه با موضوع آموزش و پرورش برنامه‌ریزی، درسی و آموزشی از سال ۱۳۵۰ تاکنون در بخش اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نگهداری می‌شود.» اسناد آموزش و پرورش معروف به اسناد رامسر مربوط به دهه ۴۰ در این بخش موجود است. به گفته عینی سازمان پژوهش تلاش کرده اسناد آموزش و پرورش را کامل خریداری و آرشیو کند.
تورق کتاب‌های درسی و مجلات قدیمی زیر نور کتابخانه سازمان پژوهش
آرشیو کتاب‌های درسی سازمان، محل نگهداری کتاب‌های درسی قدیمی از سال ۱۲۳۶ تا سال ۱۴۰۱ است؛ اینجا خاطرات خاک خورده را از گوشه کتاب‌های درسی می‌تکانید و با کتاب‌های درسی قدیمی به سال ۱۲۳۶ می‌روید؛ سالی که نخستین کتاب درسی قدیمی این مجموعه از آن دوران به یادگار مانده است. مجلات آموزش و پرورش ازسال ۱۳۲۰ تاکنون به ترتیب در قفسه‌های کتابخانه خبردار ایستاده‌اند. نوستالژی مجله‌های آموزش و پرورش کهنسال با دیدن ۲ هزار و ۵۰۰ جلد از مجله‌های رشد و پیک که از سال ۱۳۴۹ تا کنون درحال انتشار هستند؛ تاریخ مجلات قدیمی آموزش و پرورش را برایتان ورق می‌زند؛ مجله‌های قدیمی «مام» نیز در تیرس نگاهتان است؛ همان نشریات انجمن علمی اولیا و مربیان است که ابتدا با نام «ماهنامه مکتب مام» و بعدها با نام «پیوند» منتشر شد و محتوایش حکایت از انعکاس تعامل خانه و خانواده با آموزش و پرورش دارد.
شماره‌های معتعدد و پیوسته فصلنامه تعلیم و تربیت» که سال ۱۲۹۸ منتشر می‌شد، همه در قفسه‌ها منتظر تورق هستند. مجلاتی که بعدها و در سال ۱۳۱۸ نامش به «ماهنامه آموزش و پرورش» و در نهایت به «فصلنامه تعلیم و تربیت» تغییر نام داد؛ به‌گفته خانم قهرمانی ازسال ۱۳۶۰ تاکنون، ۱۵۰ جلد از فصلنامه‌های تعلیم و تربیت به شکل کاغذی در آرشیو کتابخانه و مرکز اسناد این سازمان موجود است و شماره‌های جدید به شکل الکترونیکی بارگذاری می‌شوند.
کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با هدف تامین منابع اطلاعاتی برای تامین محتوای کتاب‌های درسی هر سال پُربارتر می‌شود. به‌گفته اکرم عینی، رئیس اداره کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، از سال ۱۳۹۰ که همه منابع مکتوب، اسناد، مدارک، طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش به کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش منتقل شد. منابع این کتابخانه و مرکز اسناد پُربارتر شده است. خانم کوهستانی از تلاش کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، برای تهیه بانک کتابشناسی کتاب‌های درسی چاپ سنگی موجود در آرشیو آموزش وپرورش خبر می‌دهد. به‌گفته او ۳۰۰ عنوان کتاب چاپ سنگی در کتابخانه سازمان وجود دارد و البته آماری از کتاب‌های سربی درسی این مجموعه موجود نبود. او پایان آبان‌ماه را زمان آماده شدن کتابشناسی کتاب‌های چاپی و سنگی می‌داند.
کتابخانه‌ای که قرار بود مرجع ساماندهی کتابخانه‌های آموزشگاهی باشد!
عینی با گلایه از تعطیلی کتابخانه‌های مدارس و آموزشگاهی می‌گوید: «قرار بود این کتابخانه مرجعی برای سازماندهی و مجموعه‌سازی کتاب‌های کتابخانه‌های آموزشگاهی مدارس باشد، به همین دلیل این مجموعه رده‌بندی السی خود را به رده‌بندی دیوئی تغییر داد اما با حذف کتابخانه‌های آموزشگاهی این موضوع مسکوت ماند و محقق نشد. کتابخانه‌های آموزشگاهی تا سال ۶۲ با نظارت دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش بودند و بعد زیر نظر معاونت پرورشی وزارتخانه رفتند. قرار بود ساختارها تغییر کند، بر همین اساس سیستم رده‌بندی تغییر کرد اما این اتفاق رخ نداد.»
سیر تحول کتاب درسی را در کتابخانه سازمان پژوهش بررسی کنید
کتاب‌های درسی در طول زمان و تغییرات نظام آموزشی، دستخوش تغییرات زیادی شدند؛ این تغییرات به‌خصوص در زمان پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به دوران پیش از آن مشهود است. به‌عنوان مثال از سال ۵۸ کتاب‌های درسی در مقاطع مختلف دچار تغییرات اساس می‌شود، مثلاً کتاب‌هایی مانند تاریخ، ادبیات و دینی تغییرات زیادی می‌کنند اما کتاب‌هایی مانند علوم و ریاضی تغییرات چندانی نمی‌کنند. بعد از این دوران، کتاب‌های درسی در سال‌های ۶۳، ۶۵ و ۷۱ با تغییر نظام آموزشی کشور مجدد متحول می‌شوند.
در کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی می‌توانید پیشینه کتاب درسی را از نظر محتوا و شکل و ظاهر مرور کنید. از زمانی که کتاب‌های درسی، سنگی بودند و با خط نسخ و نستعلیق نوشته می‌شدند تا دوره‌ای که این کتاب‌ها به شکل سربی بودند و بعدها شکل چاپ افست و دیجیتال را به خود گرفتند، همه این تغییرات چاپی در کتاب‌ها را می‌توانید در کتابخانه سازمان پژوهش ببنید. کتاب‌هایی با موضوعات علوم، داروسازی، پزشکی، ادبیات و دینی که متعلق به زمان فعالیت مدرسه «دارالفنون» تا کتاب‌های درسی که سال گذشته منتشر شده‌اند؛ همه در این مرکز گردهم آمده‌اند.
به گفته خانم کوهستانی، سیر تحول کتاب درسی در ایران نشان می‌دهد؛ تجربه تالیف چند کتاب درسی از یک ماده آموزشی، تجربه موفقی برای کشور ما نبوده است، مرور تجربیات تاریخی و تجربه نشر کتاب درسی در سال ۱۳۲۰ که همزمان با جنگ جهانی دوم بود؛ نشان می‌دهد، تالیف کتاب درسی از سوی افراد مختلف، تجربه موفقی نیست، هر چند در آن دوره نیز وزارت فرهنگ برای نوشتن کتاب درسی شیوه‌نامه و قوانین خاصی را تعیین کرده بود. به‌گفته خانم کوهستانی چاپ کتاب‌های درسی با تاسیس سازمان کتاب‌های درسی از سال ۱۳۳۷ قانومند می‌شود.
مولفان مشهور کتاب درسی را اینجا در ایستگاه تاریخی کتاب‌های درسی ملاقات کنید
در کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی درمی‌یابید که بزرگان علم و دانش و اهالی فرهنگ و سیاست نیز دستی بر آتش کتاب‌نویسی درسی داشته‌اند، اسامی بزرگانی مانند جلال‌الدین همایی و دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، مولف کتاب‌های کتاب‌های ادبیات فارسی و تاریخ ادبیات دهه ۴۰، بدیع‌الزمان فروزانفر، پرویز شهریاری، مولف کتاب‌های ریاضی، دکتر پیغامی، مولف کتاب‌های فیزیک، استاد محمدمهدی هراتی، مولف کتاب‌های هنر، دکتر محمدجواد باهنر، کتاب‌های دینی راهنمایی و دبیرستان دهه ۵۰ در بخش شناسنامه کتاب‌های درسی قدیمی این مرکز جلب توجه می‌کند.
اسامی ۷هزار و ۸۰۰ نفر از پدیدآورندگان مشهور کتاب‌های درسی در یک بانک اطلاعاتی
کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی از سال ۱۳۸۵ با هدف ذخیره و بازیابی اطلاعات کتاب‌های درسی، بانک جامع آرشیو کتاب‌های درسی را ایجاد کرد. از آن زمان تا به حال، اطلاعات کتابشناختی کتاب‌های درسی در این بانک دخیره و اکنون قابل بازیابی است. بانک اطلاعاتی «فهرست مستند اسامی مؤلفان و پدیدآورندگان کتاب‌های درسی» پایگاهی است که اسامی کسانی که در تالیف کتاب درسی نقش داشته و در صفحه حقوقی کتاب‌ها نام آن‌ها درج شده است، گردآوری کرده است. درحال حاضر اطلاعات ۷ هزار و ۸۰۰ نفر از پدیدآورندگان کتاب‌های درسی از سال ۱۳۴۷ -۱۴۰۲ در این بانک موجود است. این بخش در دسترس مخاطبان عمومی قرار ندارد و باید ازطریق درخواست از سوی کتابدار مربوطه ارائه شود.
اسامی افراد مشهوری مانند اسماعیل حاکمی والا، شهید باهنر و شهید مطهری که از مولفان کتاب دینی دبستان بودند، یا رئیس فرهنگستان ادبیات فارسی؛ غلامعلی حداد عادل، که زمانی رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در دهه ۶۰ نیز بود؛ به عنوان مولف کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم دبستان، کتاب‌های فارسی (راهنمایی)، تعلیمات اجتماعی (دبستان)، جامعه شناسی، دانش اجتماعی، درس هایی از قرآن (رشته اقتصاد) و تاریخ لباس (اول دبیرستان) دهه ۶۰ جلب توجه می‌کند.
حتی کتاب‌های خانه‌داری نیز متاثر از فرهنگ آمریکایی بود!
اتاق خانم کوهستانی را انواع کتاب‌های چاپ سنگی و سربی محصور کرده است؛ کتاب‌هایی مانند کتاب «علم حساب» که چاپخانه مدرسه «دارالفنون» سال ۱۲۳۶ منتشر کرده، کتاب «حساب» دوره متوسطه که سال ۱۲۳۶ در سایز رقعی منتشر شده یا کتاب «حفظ سهه عملی» چهارم ابتدایی که با خط نستعلیق نوشته شده و سال ۱۳۵۰ منتشر شده یا کتاب «بدایه الجغرافیا» مقطع ابتدایی که سال ۱۲۹۲ منتشر شده یا کتاب بهداشت سال دوم دبیرستان که سال ۱۳۲۰ به شکل سربی منتشر شده. این کتاب‌ها در جای‌جای میز و دیواره‌های اتاق سازماندهی و مجموعه‌سازی کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی دیده می‌شود. کتاب «علم‌الاشیا» سال ششم دبستان، کتاب «حساب و هندسه» ششم دبستان، کتاب «راهنمای تدریس دفترداری و حسابداری» یا «حساب جبر سال چهارم خانه‌داری» برایت تاریخ کتاب‌های درسی سال ۴۶.
در میان کتاب‌های اتاق خانم کوهستانی، کتاب «خانه‌داری» توجهم را جلب می‌کند، کتابی که سال ۴۳ منتشر شده است. به گفته او، کتاب‌های «خانه‌داری» از سال ۱۲۰۰ به بعد منتشر شدند و انواع هنرهای خیاطی، آشپزی، سفره‌آرایی و همه آنچه مورد نیاز یک خانم خانه‌دار بود را به دانش‌آموزان دختر آموزش می‌دادند؛ البته این آموزش الهام گرفته از فرهنگ غربی و وارداتی بود زیرا از دهه ۴۰ فرهنگ آمریکایی در ایران غلبه داشته و فرهنگ خانه‌داری نیز بر اساس آموزه‌های آن‌ها وارد کتاب‌های خانه‌داری ایرانیان شده بود.
آذرخت کوهستانی کارشناس مسول کتابخانه و مرکز، اسناد سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی درباره تاثیر فرهنگ غرب بر کتاب‌های درسی ایران می‌گوید: «تاثیر فرهنگ وارداتی بر کتاب‌های درسی ایران را از سال ۱۲۳۰ با تاسیس مدرسه دارالفنون می‌توان دید. آن زمان بیشتر کتاب‌ها ترجمه بود و از سوی استادان اتریشی وارد ایران می‌شد؛ آن زمان به خاطر استعمار انگلیس وشوروی سابق بر ایران، معلمان اتریشی جزوه‌هایی را از خارج از کشور می اوردند، ترجمه می‌کردند و در چاپخانه مدرسه دارالفنون در تهران، اصفهان، تبریز و چند چاپخانه در شهرستان‌ها به صورت کتاب در اختیار دانش آموزان قرار می‌دادند.
دیجیتال سازی کتاب‌های درسی قدیمی و جدید
دستگاه دیجیتال‌سازی کتاب درسی در گوشه ای از کتابخانه جا خوش کرده است؛ دستگاهی که مسئولیتش اسکن کتاب درسی است. ماموریت دیجیتال سازی کتاب‌های درسی یکسال است در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی شروع شده است و تاکنون ۱۷ هزار کتاب درسی اسکن و دیجتال‌سازی شده و در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. در حال حاضر دغدغه مسئولان کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دیجیتال‌سازی کتاب‌های درسی است. به گفته خانم عینی؛ کتاب‌های درسی دهه ۴۰ تا کتاب‌های درسی‌هایی که امسال منتشر شدند، همه دیجیتال‌سازی شدند. البته نسخه الکترونیک کتاب‌های درسی دهه ۹۰ و ۱۴۰۰ را دفتر انتشارات سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ارائه می‌دهد و پیش از این دو تاریخ، کتاب‌های درسی در حال دیجیتال‌سازی است. کتاب‌های درسی دیجیتال در بخش ارشیو کتابخانه سازمان پژوهش قابل مشاهده است اما قابلیت دانلود ندارد. به‌گفته رئیس کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی قرار است دسترسی به اسناد و کتاب‌های کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در قالب یک کتابخانه دیجیتال در دسترس کاربران قرار بگیرد.
کتاب‌های نفیس مجموعه چشم انتظار مجموعه‌سازی
در پایان گشت و گذرمان در کتابخانه سازمان پژوهش قبل از رفتن به مرکز اسناد، ۲ هزار کتاب نفیس اهدایی که در پشت شیشه‌هایی غبار گرفته آخر سالن جا خوش کرده‌اند، مرا با خود به دنیای کلمه‌های تاریخی می‌برد؛ کتاب‌هایی در طول ۲۰ سال جمع شده‌اند تا تاریخ را برایمان مرور کنند. آثاری که در گوشه‌ای از کتابخانه مرکز اسناد و کتابخانه در انتظار سازماندهی و مجموعه‌سازی نشسته‌اند.
اینجا تاریخ با تو صحبت می‌کند.
نظر شما