سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _زینب خوش اندیش: در دنیای ادبیات فارسی، دیوان حافظ به عنوان یکی از شاهکارهای ادبی شناخته می‌شود که نه تنها از زیبایی‌های شعری برخوردار است، بلکه در عمق خود معانی و مفاهیم عمیق انسانی را گنجانده است. به همین دلیل، همچنان پس از قرن‌ها، این اثر مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات قرار دارد.
در این راستا، خبرنگار ایبنا به سراغ الایار افراخته، مدرس دانشگاه و فعال حوزه شعر و ادبیات رفته است تا با وی درباره ابعاد مختلف شعر حافظ، نقد اجتماعی، آزادگی و مفاهیم عرفانی در اشعارش گفت‌وگو کند.
افراخته با ۴۵ مقاله علمی پژوهشی و سخنرانی در همایش‌های بین‌المللی، از نخبگان این حوزه به شمار می‌آید و دیدگاه‌های او در خصوص دیوان حافظ می‌تواند دریچه‌ای تازه به درک این شاعر بزرگ ایرانی بگشاید. در این مصاحبه، به بررسی عمیق شعر حافظ و نقش آن در فرهنگ و جامعه پرداخته خواهد شد.
_دیوان حافظ یکی از بازترین متون ادب فارسی است. چه چیزی باعث شده است که همچنان بر این دیوان شرح نوشته شود و نکات جدیدی از آن به دست آید؟
دیوان حافظ یکی از بارزترین متون ادب فارسی است، به این معنی که علی‌رغم اینکه در طول قرن‌ها شرح‌های متعددی بر این دیوان نوشته شده، همچنان به نوشتن شرح‌های جدید و استخراج نکات بدیع و تازه از آن ادامه داده می‌شود. این خاصیت ناشی از عمق و پیچیدگی مفاهیم و مضامین شعر حافظ است که می‌تواند همواره موضوع بحث و تحقیق باشد.
-شعر حافظ چه نقشی در زمان حیاتش داشته و چه مطالباتی را بیان می‌کرده است؟
شعر حافظ در زمان حیات او بلندگوی مطالبات رندانه خرابات و عالمان آزاداندیش در سال‌های سیاه وحشت و تکفیر حکومت امیرمبارزالدین، پادشاه هم‌عصر حافظ بود. حافظ با شجاعت تمام به بیان نقدها و مطالبات اجتماعی و سیاسی پرداخته و اشعار او به نوعی فریاد اعتراض علیه ظلم و نفاق حاکمان و مذهبیان متظاهر بوده است.
- آیا می‌توانید بیشتر در مورد مفهوم «آزادگی» در شعر حافظ توضیح دهید؟
شعر حافظ ترانه‌ای ابدی در ستایش آزادگی و بی‌تعلقی است. او هر چیزی که انسان را در بند می‌کشد، نقد می‌کند. بی‌قیدی به حدود و قیود و آداب بیجا و عقاید آلوده به تعصب‌های نادرست، از نگاه حافظ نوعی آزادگی رندانه است که ارزش بسیاری دارد.
آزادگی در شعر او به معنای رهایی از همه چیزهایی است که آزادی اندیشه و روح را محدود می‌کنند.
-جایگاه قرآن و مفاهیم قرآنی در شعر حافظ چگونه است؟
حافظ انس و آشنایی عمیقی با قرآن دارد و در اشعارش تاملاتی جدی در الفاظ و معانی قرآن دیده می‌شود. او در مواقعی برای دفع رقیب دیوسیرت، به خدا پناه می‌برد و از تعابیری مانند «شهاب ثاقب» که در قرآن برای دور کردن شیطان رجیم آمده، استفاده می‌کند. این نشان می‌دهد که او با مفاهیم قرآنی به خوبی آشنا بوده و آنها را به طور هنرمندانه‌ای در اشعارش به کار می‌برد.
-حافظ چگونه نقد و طنز را در شعرش بیان می‌کند؟
نقد و طنز در شعر حافظ به شکلی گزنده و شجاعانه بیان می‌شود. او تیغ تیز نقد خود را بر گردن حاکمان ظالم، صوفیان متظاهر و ریاکار و واعظان شحنه‌شناس می‌گذارد. این طنز و نقد از ویژگی‌های برجسته شعر حافظ است که او را به عنوان یکی از بزرگترین شاعران انتقادی تاریخ ادبیات فارسی معرفی می‌کند.
-شعر حافظ چگونه با عواطف و تجربه‌های عمومی مردم هماهنگ است؟
هماهنگی برخی از جنبه‌های شعر حافظ با عواطف و تجربه‌های عمومی مردم به دلیل پرداختن به ارزش‌های جاودانی بشر مثل عشق، فداکاری، عدالت، راستی و ایثار است. این مفاهیم عمومی و انسان‌دوستانه باعث شده تا شعر حافظ به دل‌های مردم نزدیک باشد و همچنان محبوبیت خود را حفظ کند.
-تنوع و تکرار در شعر حافظ چه نقشی دارند؟
شعر حافظ دو خاصیت عجیب دارد، یکی تنوع و دیگری تکرار. تکرار معمولاً به اندیشه‌های ثابتی مانند ناپایداری دنیا، بی‌دوامی عمر و ضرورت لذت‌جویی اشاره دارد. اما تنوع در کلام حافظ به دلیل جوشش و تپش زندگی است که او همواره در انسان، طبیعت و پیرامونش احساس می‌کند. این تنوع ناشی از بینش عرفانی حافظ است که جهان را پر از حیات و حرکت می‌بیند.
-کلیدواژه‌های خاص در شعر حافظ کدامند و چه نقشی در اشعارش دارند؟
حافظ کلیدواژه‌های خاص خود را دارد، مثل می، صوفی، میخانه، رند، زاهد، واعظ، ساقی، محتسب، خرابات، خانقاه، دیرمغان و عارف. واژه‌هایی مانند رند، خرابات و پیرمغان از محبوب‌ترین واژگان حافظ هستند. حافظ از این کلمات استفاده می‌کند تا مبانی مکتب فکری خود را بیان کند و اندیشه‌های خود را از طریق آنها منتقل سازد.
-چهره «رند» در شعر حافظ چه مفهومی دارد؟
رند چهره محبوب حافظ است و در واقع چهره شعری خود اوست. رند، مدرسه رفته و روشنفکر است. از طریق تحلیل شخصیت رند، مخاطب می‌تواند سبک زندگی، مشی و جهان‌بینی حافظ را بشناسد. رند نه تنها یک شخصیت ادبی بلکه نمادی از انسان آزاداندیش و بی‌تعلق است.
-حافظ چگونه از کلمات عامیانه در اشعارش استفاده کرده است؟
حافظ همانند دیگر شاعران از کلمات عامیانه نیز استفاده کرده است، اما به شکلی کاملاً هنرمندانه. او شاعری مردمی است که با مردم تعامل دارد و برخی از واژه‌های رایج میان مردم را در ساختار شعری خود به کار می‌گیرد. مثلاً در شعر «خیز و در کاسه زر آب طربناک انداز / پیشتر زان که شود کاسه سر خاک انداز»، واژه «خاک انداز» که عامیانه است، به شیوه‌ای هنرمندانه به کار رفته است.
-مفهوم عشق در شعر حافظ چه جایگاهی دارد؟
مفهوم عشق در زبان شعری حافظ یکی از اصلی‌ترین دلایل ماندگاری اوست. عشق در شعر حافظ باعث می‌شود که ضعف و عظمت انسانیت در آن منعکس شود. عشق برای حافظ خلاصه‌ای از انسانیت است و تمام جهان‌بینی او بر مبنای عشق و رهایی از خود استوار است. این عشق جنبه‌های مختلف تفکر حافظ را به هم پیوند می‌دهد و مهمترین هدف صوفیان در نظر حافظ همین عشق است.
-حافظ چگونه میان عشق زمینی و الهی تلفیق ایجاد کرده است؟
در شعر حافظ، عشق معنایی دوگانه دارد و دائماً بین عشق مجازی (زمینی) و عشق الهی نوسان می‌کند. این دوگانگی به این دلیل است که عرفا عشق مجازی را پلی برای رسیدن به حقیقت الهی می‌دانند. حافظ نیز ما را مطمئن می‌کند که عشق انسانی همانند عشق الهی است. در واقع، او میان این دو نوع عشق تلفیقی ایجاد کرده و هر دو بعد الهی و انسانی انسان را در نظر می‌گیرد.
-جایگاه ایهام و صنعت شعری در دیوان حافظ چگونه است؟
صنعت عمده شعر حافظ ایهام است. البته ایهام حافظ با دیگر شاعران تفاوت دارد. او به گونه‌ای هنرمندانه از ایهام استفاده می‌کند، به طوری که با یک تیر دو نشان می‌زند و یک لفظ را به گونه‌ای به کار می‌گیرد که معنای نزدیک آن به ذهن می‌آید، در حالی که مقصود شاعر معنایی دورتر و یا حتی متضاد است.
-آیا فلسفه در شعر حافظ وجود دارد؟
فلسفه به طور مستقیم در دیوان حافظ نیامده، اما حکمت چندین بار ذکر شده است. حافظ به فلسفه و فلاسفه رویکردی انتقادی دارد، چرا که منشاء فلسفه را از غرب می‌داند و از عرفان و معنویت صوفیانه حمایت می‌کند. با این حال، حکمت در شعر او معادلی برای فلسفه است و این نشان از بینش عمیق او نسبت به مفاهیم جهان و انسان دارد.
- حافظ چگونه از موسیقی در شعرش بهره می‌برد؟
حافظ وزن‌های عروضی متفاوتی را در غزل‌های خود به کار گرفته است. دیوان او شامل زیباترین و دلنشین‌ترین اوزان شعری است که با سلیقه موسیقیایی ایرانی سازگاری دارد. همچنین آشنایی حافظ با موسیقی، باعث شده تا در اشعارش تناسبی موسیقایی با جو عاطفی غزل ایجاد کند که بر تأثیرگذاری اشعار او افزوده است.
-برای درک شعر حافظ چه مسائلی باید مد نظر باشد؟
برای درک شعر حافظ، خواننده باید بتواند رابطه میان محور عمودی و افقی شعر را دریابد و واژه‌های اصلی، صنعت ایهام و افکار صوفی ملامتی را بشناسد. همچنین درک درستی از مفهوم رند، طنز و نقد اجتماعی در شعر حافظ داشته باشد تا بتواند به لایه‌های عمیق‌تر اشعار او دست یابد.
نظرات