سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): دین همواره به عنوان بخش مکمل فرهنگ و جامعه و بنیاد نظم اجتماعی و سیاسی بوده است؛ تا آنجا که فهم بسیاری از مفاهیم سیاسی، در گرو فهم مبانی دینی است. تقریباً تمامی تغییرات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در غرب، در گرو تغییرات دینی بوده است. دین یهود از این رهیافت مستثنا نیست و برای شناخت رفتارهای سیاسی یهودیان در عرصۀ بینالملل باید تغییرات دینی آنان را بهدرستی فهمید.
هرچند یهودیان نژادی جمعیتی اقلیت هستند که گاهی مورد نفرت بودهاند اما تأثیرگذاری آنان در جهان بهخصوص در حوزههای اقتصاد، سیاست و رسانه بسیار زیاد است؛ برای نمونه یکی از مصادیق حکومت اصلی سرمایهدارن یهودی، دنیای رسانه و امپراتوری هالیوود است. مؤسسههای مهم فیلمسازی در جهان مانند یونیورسال، فوکس، پارامونت، وارنر بروس و… همگی از ابداعات یهودیان هستند؛ همچنان که در مورد بانکها نیز چنین است. بهجرئت باید گفت سیاست در دنیای یهودیان عمیقاً مبتنیبر آموزههای یهودی -چه بهمثابۀ یک دین و چه بهمثابۀ یک سنت و فرهنگ- است. بنابراین شناخت تبار الاهیاتی سیاست در یهودیت اهمیتی بسزا دارد. کتاب «الاهیات سیاسی در یهودیت» برخلاف نگاه رایج ایدئولوژیکی، چه در مطالعات غربیان و چه در مطالعات داخل کشور، به ارتباط سویههای سیاسی یهودیت و نگرههای الاهیات آنان در ساختار یک الاهیات سیاسی میپردازد؛ چراکه ظاهراً در دنیای امروز شناخت یهودیت بدون توجه به سویههای سیاسی آن غیرممکن است.
پرسش اصلی مهدی فدایی مهربانی در «الاهیات سیاسی در یهودیت» چنین صورتبندی میشود: «عنصر اصلی و اصل موضوعۀ الاهیات یهودی چیست و این اصل چه شکلی از سیاست را ایجاد خواهد کرد؟» و پرسشهای فرعی اینگونه مطرح میشوند: فهم یک یهودی از هویت مذهبی خود بهعنوان یک یهودی، چه نسبتی با هویت سیاسی او در عرصۀ داخلی و خارجی دارد؟ گونههای ایدئولوژیک الاهیات یهودی چه شکلی از سیاست را بازتولید میکنند؟ در پاسخ، اصل ویژهگرایی، هستۀ مرکزی تمام گونههای الاهیات سیاسی یهودی عنوان میشود. این اصل به اشکال گوناگون در تاریخ، فرهنگ، هنر، ادبیات، عرفان و سیاست یهودیت تداوم یافته است و اگر با خوانشی اشمیتی به الاهیات سیاسی بنگریم که بر تفکیک خودی و دیگری یا دوست و دشمن مبتنی است؛ این اصل، یهودیت را به ذاتاً سیاسیترین دین در میان ادیان ابراهیمی بدل کرده است.
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران نوشته است: «هدف از این پژوهش، واکاوی این اصل و دیگر عناصر سیاسی پنهان در الاهیات یهودی است که بدون فهم آنها، فهم سیاست در جامعۀ یهودی غیرممکن مینماید. در این میان، ما بهعنوان پژوهشگر باید مراقب باشیم که در وادی نگرههای ایدئولوژیک از یهودیت نیفتیم و تا آنجا که ممکن است، حساب تفسیر رادیکال و بنیادگرایانه از یهودیت را با یهودیت به مثابۀ دیانت موسای نبی متمایز کنیم».
مطالب کتاب در یک دیباچه و نه فصل (بهمثابۀ ده گام) بررسی میشود:
گام اول: دیباچه؛ تفاسیر مختلف از الاهیات سیاسی شرح و بحث میشود.
در این دیباچه ضمن پرداختن به دیدگاه اشمیت، اندیشۀ اسپینوزا نیز موردِتوجه است؛ چه اینکه اسپینوزا بر خلاف اشمیت، اندیشۀ متافیزیکی دارد. بههرروی در الاهیات سیاسی، الاهیات از سیاست پیروی نمیکند، بلکه تلاشی برای اندیشیدن مؤمنانه در زمان و وضعیت کنونی ما است و منظور از آن، آموزههای سیاسی مبتنیبر وحی در مقابلِ فلسفۀ سیاسی بهعنوان آموزههای سیاسی مبتنیبر عقل انسانی صرف است. الاهیات سیاسی را نه میتوان به دوران سنت محدود دانست و نه محصور در عصر مدرن؛ بنابراین باید گفت الاهیات سیاسی، مفهومی عام است که میتواند اطلاقی برای هر نسبتی میان سیاست و الاهیات، در هر پارادایم فکری باشد. نباید در تحلیل الاهیات سیاسی، آن را با سیاست الاهیاتی یکی بینگاریم. الاهیات سیاسی در حقیقت، سعی دارد بنیانهای الاهیاتی متافیزیکِ سیاست مدرن را نشان دهد.
گام دوم: فصل نخست؛ عناصر اساسی الاهیات یهود
در این فصل از میان تمامی عناصر اساسی الاهیات یهود در نگرشهای مختلف، پربسامدترین آنها شرح و جایگاه هریک در الاهیات یهودی بررسی شده است. این عناصر عبارتند از: یگانگی یهوه، عهد یهوه، کتاب مقدس، یهودیبودن، آرمان سرزمین. در این میان، اصل عهد از چنان اهمیتی در الاهیات یهودی برخوردار بوده که به کانونیترین اصل الاهیاتی یهودیت تبدیل شده و با ظهور مسیحیت بر اهمیت آن افزوده شده است. در این فصل تأکیده شده است: «هویت یهودیت معاصر آنقدر با تلمود گره خورده است که آن را «وطن منقول و قابل حمل یهود» نامیدهاند» و جایگاه تلمود در میان نگاشتههای یهودیان آشکار میشود.
گام سوم: فصل دوم؛ تاریخ مقدس
این فصل به تاریخ یهود مطابق با تاریخ اسطورهای، آنگونه که در متون الاهیاتی یهود آمده اختصاص دارد. در این فصل توضیح داده شده است که به چه دلیل در عوض نگاه مدرن به تاریخ، نیازمند مراجعه به تاریخ قدسی هستیم.
گام چهارم؛ فصل سوم؛ الاهیات و اسطوره
در این فصل وجوه مختلف مفاهیم اسطوره و دین را بررسی شده، همچنین به این نکته پرداخته شده است که اسطورهها چه شکلی از سیاستورزی را شکل خواهند داد و نوع تفکر آتنی و اورشلیمی، چه برخوردی با این موضوع خواهند داشت. در اینجا عبارتی تازه وجود دارد: «سیاسیشدن روزافزون یهودیت». فدایی مهربانی مینویسد: «کاسیرر معتقد است در تکامل دین یهود، مفهوم مسئولیتپذیری اخلاقی فردی، به یکباره رشد نیافت؛ او معتقد است در یهودیت، خدا به شکل خدای ملی ظاهر شد. همین باور، بدون شک موجب سیاسیشدن روزافزون یهودیت میشد که به صورت آمیزهای از دین و اسطوره رشد یافت». ارتباط اسطوره و سیاست در ساختار متافیزیکی اندیشۀ یهودی موضوعی است که ما را در پی خود میکشاند.
گام پنجم: فصل چهارم؛ الاهیات سیاسی یهودی
این فصل مشخصاً به الاهیات سیاسی یهود میپردازد و ضمن بررسی گونههای مختلف الاهیات سیاسی یهودی، برخی از مهمترین چهرههای تأثیرگذار و تأثیرپذیر از مفاهیم الاهیاتی یهودی در عرصۀ سیاست را بررسی میکند.
گام ششم: فصل پنجم؛ الاهیات سیاسی کابالیستی
این فصل به نسبت میان عرفان کابالا بهعنوان کانونیترین حوزۀ عرفان یهودی و سیاست میپردازد. شخصیتهایی مانند ابوالعفیا و اسحاق لوریا مورد بررسی قرار میگیرند و همچنین برای نخستین بار به زبان فارسی به الاهیات سیاسی امر جنسی بهعنوان یکی از بارزترین حیطههای الاهیات سیاسی یهودی که همواره مغفول مانده است، پرداخته میشود.
گام هفتم: فصل ششم؛ سیاست در بستر الاهیات ایدئولوژیک
این فصل به گرایش های ایدئولوژیک در یهودیت و الاهیات سیاسی ایدئولوژیک اختصاص دارد و در این فصل، درمییابیم که صهیونیسم سیاسی، چگونه از دل الاهیات سیاسی ایدئولوژیک یهودی ظهور میکند. تفکر موزس هِس بهعنوان یکی از متفکرین و ادبای تأثیرگذار یهودی در دنیای معاصر را نیز در همین فصل واکاوی میشود.
گام هشتم: فصل هفتم؛ اسرائیل نوین
در این فصل به وجوه مختلف الاهیات ایدئولوژیک یهودی پرداخته میشود و خواننده میتواند تأثیرات عملی الاهیات سیاسی ایدئولوژیک را به صورت عینی مشاهده کند. این فصل با تغییرات و رخدادهای زمانۀ معاصر قرین است و پاسخ بسیاری از پرسشهایی که همواره دربارۀ مناسبات اسرائیل وجود داشته است، داده میشود.
گام نهم: فصل هشتم؛ الاهیاتِ مکاشفه و جایگاه آخرالزمانیِ اسرائیل
در این فصل وجوه مختلف حضور الاهیاتِ مکاشفه در عرصۀ سیاست با رنگ و بویی آخرالزمانی به نمایش گذاشته میشود. در این بخش که خاتمۀ کتاب نیز هست، مخاطب مدام با نسبتها و ربطهای مکاشفاتِ هزارههای گذشته و انطباق آنها بر مناسبات جهان معاصر در ذهن یهودی مواجه میشود و البته که شگفتزده خواهد شد که چگونه اسرائیل حمایت میشود، عمل میکند و تمامیت غرب را با خود همراه کرده است.
«الاهیات سیاسی در یهودیت» کتابی روشمند است که مطالب آن به وجهی درست در پی یکدیگر آمدهاند؛ سفری است در طول تاریخ قدسی یهودیت از زمانۀ حضرت یعقوب تا شهادت سیدحسن نصرالله و کشتار بیمارستان المعمدانی. هرچند کتاب وجهۀ آکادمیک و تخصصی دارد، کتابی است که مخاطب کمتر آشنا با مطالب کتاب نیز میتواند آن را بخواند و دریابد؛ چه اینکه کتاب به نوعی خودبسنده است؛ یعنی اگر مطلبی از اسپینوزا روایت شده است، چنان روایت شده که مخاطب برای فهمیدن ادامۀ سخن نیازی به مراجعه به آثار اسپینوزا نداشته باشد و یا اگر استدلال اسپینوزا را درنیافت، نتیجۀ سخن او را متوجه شود و بتواند خواندن کتاب را ادامه دهد.
کتاب الاهیات سیاسی در یهودیت به قلم مهدی فدایی مهربانی، از سوی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، وارد بازار نشر شده است فدایی مهربانی نویسنده و پژوهشگر حوزه فلسفه، عرفان، فلسفۀ سیاسی و الاهیات سیاسی و عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران است، آثار نام آشنای دیگر او عبارتند از: پیدایی اندیشه سیاسی عرفان در ایران؛ نشر نی / ایستادن در آن سوی مرگ: پاسخهای کربن به هایدگر از منظر فلسفه شیعی؛ نشر نی / حکمت، معرفت و سیاست در ایران؛ نشر نی / چه باشد آنچه خوانندش سیاست؟؛ نشر فلات.
نظر شما