خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)_ اخيرا كرسي نظريه‌پردازي كتابداري و اطلاع‌رساني در قالب سه كميته «فلسفه كتابداري»، «طبقهبندي علوم» و «رده‌بندي كتابخانه‌ها» در كتابخانه ملي فعال شده كه هر هفته تشكيل جلسه مي‌دهند. گفت‌وگو با دانشمندان ايران‌شناسي و اسلام‌شناسي و برگزاري سلسله نشست‌هاي تخصصي، از برنامه‌هاي كرسي نظريه‌پردازي كتابداري است.
علي اكبر اشعري رييس پيشين كتابخانه ملي معتقد بود، نمي‌توانيم از مباني انديشه كشورهاي ديگر براي تبيين علوم انساني در كشور خودمان استفاده كنيم و بنابراين بايد چنين كرسي نظريه‌پردازي در ساير رشته‌هاي علوم انساني نيز راه‌اندازي شود.
بررسي چگونگي فعاليت‌هاي نظري در حوزه كتابداري از وام گرفتن نظريه از رشته‌هاي ديگر آغاز مي‌شود؛ جايي كه دكتر رحمت‌الله فتاحي، استاد كتابداري دانشگاه فردوسي مشهد، در بحثي جامع مساله فرايندمدار بودن رشته كتابداري را در سطح جهان مطرح مي‌كند و مي‌گويد: با وجود اينكه ماهيت رشته كتابداري فرايندمدار است، كتابداران براي مديريت اطلاعات به زيربناي نظري نياز دارند. تاكنون تلاش‌هايي براي وام گرفتن مباني نظري كتابداري از برخي رشته‌ها چون جامعه‌شناسي، فلسفه روان‌شناسي انجام شده؛ در عين حال مساله لزوم نظريه‌پردازي كتابداران محل مناقشه است.
وي مي‌افزايد: در نظريه‌پردازي تلاش مي‌شود، فرايندي بر مبناي بنيادهاي صحيح شكل گيرد.
اما آنچه به‌نظر در ميان مدرسان كتابداري مشترك به نظر مي‌رسد تاكيد بر ضعف حوزه نظري است.به اعتقاد فتاحي نظريه‌پردازي در كتابداري مبنا و پايه آن را محكم مي‌كند و مانع آسيب‌ديدگي اين رشته خواهد شد. به عبارت ديگر اگر رشته كتابداري را از جنبه نظري تقويت كنيم جايگاه اجتماعي كتابداران بهبود مي‌يابد.
وي مي‌گويد: اگر از بنياد نظري در امور كتابداري به عنوان نمونه در سازماندهي اطلاعات استفاده شود، فرايند كاري عميق‌تر و با اعتقاد بيشتر پيش مي‌رود؛ نام كنوني رشته كتابداري و اطلاع‌رساني جنبه فرايندي آن را نشان مي‌دهد. براي تقويت بنياد اين رشته در بعد نظري مي‌توان نام «كتابشناسي» يا «دانش‌شناسي» را جايگزين كرد. واژه شناخت و دانش بحث فلسفي را وارد كتابداري مي‌كند.
اين مدرس دانشگاه فردوسي مشهد بر لزوم توجه به مباني نظري در پژوهش‌هاي دانشگاهي تاكيد مي‌كند و مي‌افزايد: در بسياري از پژوهش‌هاي دانشگاهي در قالب پايان‌نامه‌هاي رشته كتابداري به مباني نظري پرداخته نمي‌شود. به عنوان نمونه درباره تعامل كتابدار با كاربران بايد به اصل ارتباط و نظريه‌هاي شناختي توجه شود و در حوزه فناوري اطلاعات بايد نظريه‌هاي اقتصاد و بازاريابي شناسايي و با مباحث تخصصي كتابداري آميخته شوند.
به اعتقاد وي، با توجه به ميان‌رشته‌اي بودن كتابداري، محقق بايد براي پژوهش كارآمد در اين حوزه به دانش پايه‌اي در موضوع‌هاي نظري و كاربردي رشته‌هاي مرتبط دست يابد. كتابداري و اطلاع‌رساني به طور عميق با روان‌شناسي، اقتصاد، فلسفه و جامعه‌شناسي ارتباط دارد.
اين استاد دانشگاه مي‌گويد: با توجه به جوان بودن آموزش و ميان‌رشته‌اي بودن رشته كتابداري، با چالش‌هاي متعدد در پژوهش اين حوزه روبه‌رو هستيم.
وي در عين حال اذعان مي‌كند: در عين حال در سال‌هاي اخير با افزايش پايان‌نامه‌هاي كاربردي و موفق در سطح ملي مواجه شده‌ايم كه تعدادي به بهبود طراحي نرم‌افزارهاي كتابداري و ارتباط بهتر كتابدار و مخاطبان مي‌انجامد.
دكتر فتاحي بر اهميت توجه به آموزش تفكر منطقي و روش‌شناختي در گروه‌هاي كتابداري تاكيد دارد. به گفته وي توانایی تحلیل وضعیت، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی بر اساس نیازها قابليتي است كه از دانش آموخته رشته كتابداري انتظار داريم.
اما دكتر غلامرضا فدايي، رييس دانشكده كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه تهران از منظري ديگر به ضعف مباحث نظري در حوزه كتابداري مي‌پردازد و معتقد است، ميان‌رشته‌اي بودن كتابداري و اطلاع‌رساني، درك مباني نظري و پايه‌اي آن را دشوار كرده است.
وي مي‌گويد: كتابداري و اطلاع‌رساني همانند بسياري از رشته‌هاي ديگر مي‌تواند يك چهارچوب نظري مناسب بر اساس موضوع، مسايل و مبادي به دست آورد. طبق آموزش سنتي هر رشته علمي بايد داراي موضوع، هدف و مسايلي باشد.
رييس دانشكده كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه تهران تصريح مي‌كند: اگر چه كتابخانه يك مفهوم قديمي و تاريخي به‌شمار مي‌آيد اما كتابداري و اطلاع‌رساني نسبتا مفاهيم جديدي است. با گسترش فناوري، توجه به كتابداري و اطلاع‌رساني به بالاترين جايگاهش رسيد به طوري‌كه بسياري تصور مي‌كنند، فناوري اصل رشته كتابداري و اطلاع‌رساني و يا مهمترين عامل شكل‌دهنده آن است. اساس كتابخانه ذخيره دانش طبقهبندي شده و اساس كتابداري، بازيابي است. مفهوم طبقهبندي براي بازيابي مقدم بر شكل‌گيري كتابخانه به عنوان محلي براي نگهداري مجموعه است.
وي حتي معتقد است، نام رشته كتابداري بازار كار متخصصان اين رشته را تحت تاثير قرار داده و خاطرنشان مي‌كند: اگر چه شرايط، موقعيت كتابداران را كمي تغيير داده و بالا برده است؛ اما در بسياري از كشورها از جمله ايران، در بسياري از موارد كتابداران عادت دارند به نوعي حرفه خود را پنهان كنند. اين مسأله به دليل آن است كه نام كتابداري نمي‌تواند آنچه را كه متخصص اين رشته، مدعي است در عمل انجام مي‌دهد به نمايش بگذارد. كتابداران نمي‌دانند چگونه با خود كنار بيايند تا چه رسد به اينكه ديگران را توجيه كنند.
دكتر فدايي مي‌گويد: علم بازيابي اطلاعات گوياي تمام فعاليت‌هايي است كه در كتابداري و اطلاع‌رساني انجام مي‌شود. اين علم اشاره به اين دارد كه چگونه بازيابي اطلاعات نياز اساسي انسان است. در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني نيازي به جست‌وجوي معني دقيق اطلاعات نيست، زيرا چيستي اطلاعات در حوزه‌هاي موضوعي ديگري مانند شناخت‌شناسي مورد بحث قرار مي‌گيرد. بازيابي اطلاعات به طور معمول پس از توليد اطلاعات واقع مي‌شود. انسان براي پيشرفت تلاش مي‌كند تا چيزهاي جديدي را خلق يا پيدا كند و روش‌هاي جديدي را در زندگي به كار برد.
به عقيده فدايي، كتابداري و اطلاع‌رساني با وجود اهميتش از فقدان مباني نظري رنج مي‌برد. اين به دليل آن است كه ما راه را اشتباه پيموده و بر نقطه اشتباهي تاكيد داشته‌ايم. ما تلاش كرده‌ايم كه كتابداري را توسط كتابخانه به عنوان يك ساختمان تعريف كنيم؛ در حاليكه كتابخانه بارزترين بازنمون نياز اساس انسان به اطلاعات و دانش بوده است.
در مقابل دكتر احمد شعباني، دانشيار كتابداري دانشگاه اصفهان نيز يكي از مشكلات اصلي كتابداري را ضعف در نظريه‌پردازي مي‌داند اما اين مساله را چندان به ميان رشته‌اي بودن آن مرتبط نمي‌داند.
وي توضيح مي‌دهد: ضعف نظريه‌پردازي در كتابداري تنيده شدن آن با مباحث خدماتي و فني پيچيده است نه ميان رشته‌اي بودن آن.مثلا ارتباطات به عنوان يك حوزه ميان رشته‌اي با آمار و زبان‌شناسي آميخته است ولي از لحاظ نظريه‌پردازي ضعفي در آن ديده نمي‌شود.
شعباني مي‌گويد: در تمام جنبه‌ها و حوزه‌هاي كتابداري به عناصري نياز است كه از نظر ماهوي ايجاد پيوند كند و داراي اقتدار توضيحي و فرضيه‌هاي تاييدپذير باشد. شالوده فرضيه‌ها ساخت منطقي را حفظ كند و پيوند نظري را با عبارات خوب و منسجم برقرار كند.
وي نيز مانند دكتر فدايي بر لزوم تغيير نام رشته كتابداري و اطلاع‌رساني تاكيد مي‌كند و مي‌افزايد: با تكامل رشته كتابداري ديگر زمان تغيير عنوان آن فرا رسيده است. مي‌توان نام مديريت كتابخانه و علم ارتباطات را جايگزين نام فعلي اين رشته كرد.
مساله فقر مباني نظري در حوزه كتابداري، محل مناقشه ميان صاحبنظران است و درباره جنبه‌هاي مختلف و راهكارهاي رفع آن اظهار نظرهاي زيادي مي‌شود اما به نظر مي‌رسد، برپايي همايش مباني نظري و فلسفي كتابداري و اطلاع‌رساني در آبان ماه امسال مي‌تواند تا حدودي در رسيدن به اجماعي در اين زمينه كارساز باشد و راه‌هاي عملي را براي گسترش مباني نظري پيش‌روي فعالان قرار دهد.
چهارشنبه ۷ اردیبهشت ۱۳۹۰ - ۱۱:۳۵
نظر شما