سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نازنین فاطمه سامنی: سینمای مستند همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ثبت واقعیت شناخته شده است. اما واقعیت در مستند صرفاً از دریچه دوربین به تصویر کشیده نمی‌شود؛ بلکه پژوهش، عنصر کلیدی در شکل‌گیری، دقت و عمق آثار مستند است. مستندسازان با اتکا به پژوهش‌های دقیق، می‌توانند روایتی را ارائه دهند که نه تنها جذاب و تأثیرگذار باشد، بلکه به حقیقت نزدیک و از لحاظ علمی قابل استناد باشد.
این روزها، جشنواره‌هایی مانند سینما حقیقت، فرصت مناسبی برای بازاندیشی درباره اهمیت پژوهش در تولید آثار مستند و همچنین بررسی چگونگی بهره‌برداری بهتر از پژوهش‌های انجام‌شده فراهم می‌کنند. ۳ محور اساسی این موضوع، اهمیت پژوهش در مستند، ضرورت تبدیل پژوهش‌ها به کتاب و لزوم حمایت نهادی از مستندسازان در این مسیر است.
در سینمای مستند، پژوهش نه یک فعالیت حاشیه‌ای، بلکه قلب تپنده اثر است. هر مستند با یک ایده اولیه آغاز می‌شود، اما این ایده تا زمانی که به وسیله پژوهش‌های دقیق و مستمر توسعه نیابد، نمی‌تواند به روایت جامعی تبدیل شود. پژوهش به مستندساز کمک می‌کند تا اطلاعات دقیق و موثق درباره موضوع خود به‌دست آورده و از سطحی‌نگری پرهیز کند.
بدون پژوهش، یک مستند ممکن است صرفاً مجموعه‌ای از تصاویر جذاب باشد که از لحاظ روایی و علمی فاقد انسجام یا اعتبار کافی باشد. پژوهش باعث می‌شود؛ مستندساز بتواند موضوع خود را از ابعاد مختلف بررسی کند، به جزئیات ناشناخته‌ای دست یابد که ارزش کار او را افزایش می‌دهد و روایت خود را بر اساس اسناد و داده‌های واقعی بنا و از تحریف یا سوگیری پرهیز کند. پژوهش همچنین به مستندساز، امکان می‌دهد روایت خود را با دیدگاه‌های مختلف غنی‌تر کند. برای مثال، در مستندهایی که به مسائل اجتماعی یا تاریخی می‌پردازند، پژوهش می‌تواند زوایای پنهان رویدادها را آشکار کرده و به مخاطب نگاهی جامع‌تر ارائه دهد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های سینمای مستند، ماندگار کردن پژوهش‌ها و اطلاعاتی است که در طی فرآیند تولید فیلم گردآوری می‌شوند. پژوهش‌های مستند غالباً شامل مصاحبه‌ها، داده‌های تاریخی، مشاهدات میدانی و تحلیل‌های عمیقی هستند که می‌توانند به‌عنوان منابع ارزشمند علمی، اجتماعی یا فرهنگی مورد استفاده قرارگیرند؛ اما متأسفانه در اغلب موارد، این اطلاعات به شکل پراکنده باقی می‌مانند و با پایان پروژه فیلم‌سازی به فراموشی سپرده می‌شوند.
تبدیل این پژوهش‌ها به کتاب، می‌تواند گامی مهم در حفظ و گسترش دستاوردهای مستندسازی باشد. انتشار کتاب‌های برگرفته از پژوهش‌های مستند، چندین مزیت کلیدی دارد:
۱. حفظ و ماندگاری اطلاعات: برخلاف فیلم که ممکن است با گذر زمان از دسترس خارج شود، کتاب‌ها به‌راحتی قابل آرشیو هستند و می‌توانند برای سال‌ها یا حتی دهه‌ها مورد استفاده قرارگیرند.
۲. گسترش دامنه تأثیر: فیلم مستند، هرچند تأثیرگذار، معمولاً مخاطبان محدودی دارد. اما کتاب به‌دلیل دسترسی گسترده‌تر، می‌تواند دامنه مخاطبان پژوهش را افزایش دهد.
۳. ایجاد منابع مرجع: پژوهش‌های مکتوب می‌توانند به‌عنوان منابع ارزشمند در اختیار دانشجویان، پژوهشگران و نویسندگان قرار گیرند و به توسعه تحقیقات در حوزه‌های مختلف کمک کنند.
برای مثال، پژوهش‌هایی که درباره رویدادهای تاریخی، مسائل اجتماعی یا سبک زندگی گروه‌های خاص انجام می‌شوند، می‌توانند در قالب کتاب‌هایی مرجع منتشر شوند و حتی به بخشی از محتوای آموزشی دانشگاه‌ها تبدیل شوند.
یکی از موانع اصلی در مسیر تبدیل پژوهش‌های مستند به کتاب، محدودیت زمانی و تخصصی مستندسازان است. یک مستندساز، عمدتاً در زمینه فیلم‌سازی و تصویرسازی مهارت دارد و وظیفه اصلی او روایت بصری یک موضوع است. بنابراین، انتظار نمی‌رود که بتواند پژوهش‌های خود را به‌تنهایی به شکل کتاب درآورد.
علاوه بر این، فرآیند تبدیل پژوهش به کتاب، نیازمند زمان، انرژی و هزینه زیادی است. از طرفی، مستندسازان معمولاً پس از اتمام پروژه‌های خود، درگیر کارهای جدید می‌شوند و فرصتی برای مکتوب کردن یافته‌های خود ندارند. از سوی دیگر، تبدیل یک پژوهش به کتاب، نیازمند مهارت‌هایی نظیر نگارش علمی، ویرایش و آماده‌سازی برای انتشار است که ممکن است خارج از توانایی‌های مستندساز باشد.
اینجاست که نقش نهادهای فرهنگی و حمایتی برجسته می‌شود. چنین نهادهایی می‌توانند با ارائه خدمات زیر، به حفظ و نشر پژوهش‌های مستند کمک کنند:
۱. حمایت مالی: تأمین بودجه برای تبدیل پژوهش به کتاب و کمک به انتشار آن.
۲. ایجاد تیم‌های تخصصی: فراهم کردن دسترسی به نویسندگان، ویراستاران و ناشران حرفه‌ای که می‌توانند پژوهش‌های مستند را به کتاب‌هایی جامع و قابل انتشار تبدیل کنند.
۳. تشویق و ترغیب مستندسازان: ایجاد جوایز یا برنامه‌هایی که مستندسازان را به مکتوب کردن پژوهش‌های خود تشویق کند.
۴. برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌ها: آموزش مهارت‌های لازم برای تدوین و انتشار پژوهش به مستندسازان.
نهادی مانند جشنواره سینما حقیقت می‌تواند با اختصاص بخشی از برنامه‌های خود به پژوهش‌های مکتوب، این فرهنگ را در میان مستندسازان تقویت کند.
تبدیل پژوهش‌های مستند به کتاب، تنها یک اقدام فرهنگی نیست؛ بلکه ضرورتی برای حفظ و گسترش میراث فرهنگی، اجتماعی و تاریخی است. هر پژوهشی که در یک مستند انجام می‌شود، درواقع بخشی از تاریخ یا حقیقتی است که ممکن است در گذر زمان از بین برود.
پژوهش‌های مستند، اگر به شکل مکتوب منتشر شوند، می‌توانند آگاهی عمومی را افزایش دهند، به توسعه دانش در حوزه‌های مختلف کمک کنند و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی جامعه حفظ شوند.
این روند نه تنها برای جامعه علمی و فرهنگی مفید است، بلکه به مستندسازان نیز امکان می‌دهد دستاوردهای خود را به شکلی ماندگار ثبت کنند و تأثیر بیشتری در جامعه داشته باشند.
در جشنواره سینما حقیقت امسال نیز، مستندهایی بود که در خود پژوهش‌های عمیق و گسترده‌ای داشتند. این مستندها، که به‌طور خاص به تاریخ، شخصیت‌ها و رویدادهای مختلف پرداخته‌اند، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به کتاب‌های مستقل دارند. چنین آثار پژوهشی نه تنها می‌توانند به تاریخ‌نگاری و مستندسازی کمک کنند، بلکه می‌توانند به عنوان منابعی معتبر و ماندگار برای نسل‌های آینده باقی بمانند.
در ادامه به معرفی چند اثر می‌پردازیم؛ گفتنی‌است تعداد مستندهایی که پتانسیل تبدیل به کتاب دارند بسیار زیاد است و چند مستند اشاره شده تنها مثالی برای این تایید نکات بالا است:
۱. مستند اژدر خالکوب
مستند اژدر خالکوب به زندگی حسین محمودی، آخرین نقاش قهوه‌خانه‌ای ایران، می‌پردازد. این فیلم با نگاهی به تاریخچه هنر قهوه‌خانه‌ای و روایت زندگی محمودی در تهران و زنجان، عمق این هنر و تأثیر آن در جامعه را به تصویر می‌کشد. نکته جالب درباره این مستند، تلاش برای ثبت زندگینامه محمودی در قالب کتاب است که هنوز به سرانجام نرسیده است. چنین کتابی می‌تواند مرجع ارزشمندی برای مطالعه تاریخ هنر قهوه‌خانه‌ای در ایران باشد و داستان این هنرمند را برای نسل‌های آینده حفظ کند.
۲. مستند گلبهار
این مستند به تاریخچه چاپخانه گلبهار یزد می‌پردازد، مکانی که تأثیر عمیقی بر بیداری اجتماعی و فرهنگی یزد داشته است. اگرچه ماجرای این چاپخانه در برخی کتاب‌ها و روزنامه‌ها اشاره‌هایی شده است، تاکنون کتاب مستقلی درباره آن نوشته نشده است. پژوهش‌های این مستند می‌تواند به نگارش کتابی منجر شود که تاریخ اجتماعی یزد و نقش چاپخانه گلبهار را در تحولات فرهنگی آن بررسی کند.
۳. مستند مامان
مستند مامان روایت زندگی ثریا نوروزی، همسر شهید کاظم صادقی، را به تصویر می‌کشد. این مستند به‌ویژه ابعاد مختلف زندگی او را از زمان انقلاب تا پس از جنگ بررسی می‌کند. پژوهش‌های انجام‌شده در این فیلم می‌تواند به پایه‌ای برای نگارش کتابی تبدیل شود که نه تنها شخصیت این خانم شهید را معرفی کند، بلکه به زندگی و داستان‌های کمتر شنیده‌شده بسیاری از خانواده‌های شهدا بپردازد. چنین کتاب‌هایی می‌توانند به‌عنوان منابعی الهام‌بخش برای نسل‌های جدید عمل کنند.
۴. مستند استوار ساقی
مستند استوار ساقی به شخصیت استوار ساقی، زندانبان معروف زندان قزل‌قلعه، می‌پردازد. این مستند از تاریخ شفاهی و خاطرات زندانیان سیاسی استفاده می‌کند و به زندگی مرموز این شخصیت پرداخته است. تا به امروز، کتاب مستقلی درباره این شخصیت نوشته نشده است. پژوهش‌های این مستند می‌توانند به کتابی تاریخی و تحلیلی تبدیل شوند که نگاهی جامع به تاریخ زندان‌ها و شخصیت‌های تأثیرگذار آن دوره داشته باشد.
۵. مستند عظمت خانم
عظمت خانم به زندگی یک شخصیت برجسته زن از آذربایجان در اواخر دوران قاجار و اوایل حکومت پهلوی می‌پردازد. او به عنوان تنها خان زن منطقه در مواجهه با حوادث مختلفی چون خلع سلاح عشایر و هم‌پیمانی با نهضت جنگل و میرزا کوچک خان جنگلی ایستاد. این مستند نه تنها روایت زندگی او را بازگو می‌کند، بلکه به تاریخ مبارزات زنان در دوران قاجار و پهلوی پرداخته است. این پژوهش می‌تواند به کتابی تبدیل شود که داستان این شخصیت و تأثیرات مبارزات او در تاریخ معاصر ایران را بررسی کند.
۶. مستند خشت و خون
خشت و خون روایتی از مقاومت مردم جنوب ایران در برابر جنگ جهانی اول و دلیری‌های مردمان آن دیار است. این مستند بر اساس تاریخ شفاهی و اسناد موجود روایت‌هایی از شخصیت‌هایی مانند زائر خضر و رئیسعلی را ارائه می‌دهد. اما به دلیل اینکه این داستان‌ها به‌طور گسترده‌ای در تاریخ گم شده‌اند، هیچ کتاب مستقلی درباره این رویدادها وجود ندارد. پژوهش این مستند می‌تواند به نگارش کتابی تبدیل شود که تاریخ فراموش‌شده این منطقه را به‌طور کامل بازگو کند.
در پایان باید اشاره کرد، پژوهش، شالوده اصلی سینمای مستند است. اما این پژوهش‌ها تنها زمانی می‌توانند به‌طور کامل به ثمر بنشینند که فراتر از مرزهای سینما حرکت کرده و به قالب‌هایی دیگر، همچون کتاب، تبدیل شوند.
تبدیل پژوهش‌های مستند به کتاب، نیازمند حمایت و همکاری نهادهای فرهنگی و حرفه‌ای است. جشنواره‌هایی مانند سینما حقیقت می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق، بستری برای این کار فراهم سازد و مستندسازان را به حفظ و نشر پژوهش‌های خود تشویق کند. این اقدام، نه تنها به تقویت سینمای مستند کمک می‌کند، بلکه به توسعه فرهنگ پژوهش و حفظ میراث فرهنگی و اجتماعی ایران نیز یاری می‌رساند.
