به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، نشست تخصصي کتاب ماه تاريخ و جغرافيا به بررسي «جغرافياي تاريخي» اختصاص داشت كه صبح دوشنبه (14 شهريور) در سراي اهل قلم موسسه خانه كتاب با حضور دكتر حسين قرچانلو (استاد تمام وقت بازنشسته رشته جغرافياي تاريخي دانشگاه تهران)، دكتر محمدتقي رهنمايي (استاد بازنشسته جغرافياي دانشگاه تهران)، دكتر حجت‌الله جودكي (پژوهشگر تاريخ) و زهير صياميان (دبير نشست) برگزار شد.

در ابتداي نشست زهير صياميان، دبير جسله پس از برشمردن محورهاي نشست از استادان درخواست كرد كه به تعريف جغرافياي تاريخي بپردازند. دكتر حسين قرچانلو گفت: تعريف خاصي براي جغرافياي تاريخي وجود ندارد در يكي دو كتاب خارجي عنوان شده كه جغرافياي تاريخي علمي است كه از تأثير بر محيط، وقايع تاريخي، سير تكامل دولت‌ها و تاريخ اكتشافات علمي بحث مي‌كند.

اين جغرافي‌پژوه به تعريف ديگري از جغرافياي تاريخي پرداخت و گفت: جغرافياي تاريخي شامل بازسازي محيط‌هاي گذشته به شيوه بررسي سلسله وقايع در يك زمان و ارزيابي آنها با توجه به تحولات است ولي در ايران سابقه‌اي در جغرافياي تاريخي نداريم. در سال 1929 ميلادي كتابي در لندن چاپ شد كه تعريف «جغرافياي تاريخي» در آن آورده شده است ولي در ايران اين درس سابقه‌اي ندارد و تنها دكتر منوچهر ستوده 40 سال پيش جزوه‌اي براي جغرافياي تاريخي به عنوان يك مدخل درسي به دانشكده جغرافيا ارايه داد.

نويسنده كتاب دو جلدي «جغرافياي تاريخي» يادآور شد: ما الگويي در اين زمينه نداشته‌ايم كه مانند پژوهشگران غربي به اين مسأله بپردازيم. كافي است كه پايه‌اي براي اين علم طرح‌ريزي كنيم تا همه بدانند كه اين علم در برگيرنده چه مسايلي است. مسعودي، جغرافيدان قرن چهارم در «مروج‌الذهب» مي‌گويد، جغرافيا مادر علوم است و در ابتدا جغرافيا بوده كه تاريخ و رويدادنگاري از آن آغاز شده است.

اين استاد بازنشسته جغرافيا يادآور شد: جغرافياي تاريخي از قرن سوم در اسلام شروع شد. كتابي را «بطلميوس» براي جغرافيدانان‌ مسلمان نوشت، كتاب ديگري را استخري با نام «مسالك‌الممالك» تحرير كرد ولي متأسفانه اصل اين كتاب مفقود شد و در دوران تاريخي مي‌بينيم كه از كتاب 7 جلدي «ابن خردادبه» تنها يك جلد باقي مانده است.

وي به آسيب‌شناسي رشته جغرافيا پرداخت و گفت: در گذشته‌ كتاب‌هاي جغرافيايي به دليل داشتن جدول‌هاي بي‌شمار حكم طلسم پيدا كرده بود و به آن عناوين جادوگري داده و مي‌سوزاندند. در زمان سلاجقه نيز آسيب‌ ديگري صورت گرفت زيرا سلاجقه متعصب بودند و در اين دوره ادبيات افت پيدا كرد و علم جغرافيا نيز هيچ گستردگي نداشت، سفرنامه ناصرخسرو يكي از كتاب‌هاي جغرافيا در اين دوره تاريخي بوده است.

قرچانلو به دوره مغول نيز اشاره كرد و گفت: در دوره مغول همه كتاب‌هاي كهن علم جغرافيا نابود شد، دوره تاريخي صفويه نيز رنسانس هنري نام گرفت و بيشتر هنر و معماري ترقي كرد و شعر نيز از سبك خراساني به سبك هندي رسيد. در روزگار كنوني نيز رشته جغرافياي تاريخي تا 40 سال پيش وجود نداشت و تنها منوچهر ستوده متوجه اين علم شد و معتقد بود كه اين رشته بايد پايه‌گذاري شود. 

تاريخ اجتماعي در ايران مهجور مانده است
سپس دكتر حجت‌الله جودكي، پژوهشگر تاريخ گفت: همواره در كتاب‌هاي تاريخي چه در گذشته و چه دوره كنوني بيشتر كتاب‌ها مبني بر تاريخ سياسي بوده و كمتر به تاريخ اجتماعي پرداخته شده است، اينكه سلسله‌هاي تاريخي چگونه شكل گرفتند و چگونه از بين رفته‌اند و قهرمان‌هاي هر دوره تاريخي چه كساني بودند. معمولا مردم هيچ نقشي در تاريخ نداشتند كه اين يكي از مشكلات كتاب‌هاي تاريخي بوده است.

وي افزود: اگر بخواهيم در تاريخ اجتماعي نقش مردم را دريابيم كه چگونه زيستند و با طبيعت چه كردند به سراغ چند دسته كتاب مي‌رويم، اين كتاب‌ها به نگارش تاريخ اجتماعي كمك مي‌كنند. نخست كتاب‌هاي جغرافياي تاريخي است كه از مساحت، پيمانه، كشاورزي و نوع خراج سخن مي‌گويد كه محصولات چگونه صادر و وارد زندگي مردم مي‌شده است.

جودكي به دسته دوم كتاب‌ها نيز اشاره كرد و گفت: دسته دوم كتاب‌ها، سفرنامه‌ها را شامل مي‌شود، سياحان و تاجراني كه به كشورهاي مختلف سفر و گزارش‌هاي پرباري را ضبط مي‌كردند كه مي‌توان در اين كتاب‌ها گمشده‌هايي را در تاريخ اجتماعي ايران يافت. دسته سوم كتاب‌هايي به‌شمار مي‌روند كه تاريخ محلي نام دارند و تاريخ نيشابور، تاريخ بلخ، تاريخ سيستان و... را شامل مي‌شوند.

وي افزود: اين سه دسته از كتاب‌ها، ما را از تاريخ سياسي دور و به تاريخ اجتماعي نزديك مي‌كند. اگر نگاه كاربردي به تاريخ داشته باشيم اين نگاه ما را يك پله بالاتر مي‌برد و نگارش كتاب‌هاي تاريخ اجتماعي يكي از آن نگاه‌هاي كاربردي است. بايد گفت اين سه دسته از كتاب‌هاي نام‌ برده به راحتي قابل استفاده نيستند زيرا كتاب‌هايي است كه بيشتر به زبان عربي، تركي و فارسي كهن نوشته شده‌اند و پر از اصطلاحات مشكل است كه بايد به زبان ساده نوشته شود تا دانشجويان اين رشته بتوانند از آن استفاده بيشتري كنند. 

بخش دوم گزارش «جغرافياي تاريخي» به زودي در سايت خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) منتشر مي‌شود.