خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، تخت جمشيد، تنها مجموعه‌اي از كاخ‌ها، بخش‌هاي اداري دولت هخامنشي و پرستشگاه‌ها نيست، بلكه نموداري از شكوهمندي هنر و ذوق ايراني نيز به شمار مي‌رود. از اين رو است كه تخت جمشيد را نموداري از انديشه رسا و هنرورزي چيره‌دستانه ايرانياني دانسته‌اند كه در آن روزگاران، بر قلمرو پهناوري از جهان، حكم مي‌راندند. 

علي سامي در ابتدا يادآوري مي‌كند كه كتاب او نتيجه كاوش‌ها و بررسي‌هاي سي ساله در تخت جمشيد است (از 1310 تا 1340 خورشيدي). در اين ميان، خود او در 21 سال پاياني، وظيفه كاوش در تخت جمشيد را بر عهده داشته است. از اين رو آنچه در اين كتاب عرضه مي‌كند، نه تنها از دقت پژوهشگرانه‌اي برخوردار است، بلكه نتيجه حفاري‌ها و كاوش‌هاي باستان‌شناسي اوست. 

به همين دليل لازم دانسته كه در آغاز، فهرست‌وار به نكات مهم تاريخي كه در نتيجه كاوش‌هاي سي ساله تخت جمشيد به دست آمده است، اشاره كند تا اهميت آن براي خواننده روشن شود. يك نمونه آن يافته‌ها، به كشف سي هزار لوحه گلي بايگاني شده بازمي‌گردد. پيداست كه ارزش چنين لوحه‌هايي براي مطالعات هخامنشي، تا چه اندازه فراوان است. 

پيدا شدن دو لوحه زرين مربوط به داريوش هخامنشي 
سامي سپس از پيدا شدن دو لوحه زرين گرانبها در گوشه جنوب شرقي كاخ آپادانا ياد مي‌كند و توضيح مي‌دهد كه اين الواح چگونه به دست آمدند و چه ويژگي‌هايي دارند. متن هر دو لوحه كه مربوط به داريوش بزرگ است، به همراه ترجمه فارسي آنها، آورده شده است. آنگاه مي‌كوشد كه به پاسخ اين پرسش برسد كه «معماري و هنرهاي به كار رفته در تخت جمشيد، تا چه اندازه تحت تاثير صنايع كشورهاي شرق باستان بوده است؟ و چه مقدار از آن، هنر ملي و خاص ايراني است؟». او براي يافتن پاسخي علمي و سنجيده، ديدگاه‌هاي باستان‌شناسان و شرق‌شناسان اروپايي و ايراني را ذكر مي‌كند و به نتيجه‌گيري درخور توجه و پژوهشگرانه‌اي مي‌رسد. 

سامي در ادامه گفتار خود، گستره بررسي‌اش را افزون‌تر مي‌كند و با توجه به ديدگاه دانشمندان غربي، به اين نتيجه مي‌رسد كه حجاري‌هاي ايران عصر هخامنشي، در حجاري‌هاي آن روزگار و روزگاران پس از آن، به ويژه در يونان، تاثير غير قابل انكار داشته است. از اين پس نيز ترجمه نوشتارهايي از باستان‌شناسان و محققان اروپايي را عرضه مي‌كند تا به سهم ايران هخامنشي در گنجينه فرهنگ و دانش بشري و نيز هنر و مذهب جهاني، اشاره كرده باشد و بر زيبايي شگفت‌انگيز تخت جمشيد، كه نموداري از هنر والاي آن زمان است، تاكيد بورزد. 

چرا تخت جمشيد را «پرسپوليس» مي‌ناميدند؟
در جستاري ديگر از كتاب «پايتخت‌هاي شاهنشاهان هخامنشي»، به اين موضوع پرداخته مي‌شود كه چرا تخت جمشيد را «پرسپوليس» مي‌ناميدند؟ اين كه چرا كاخ شاهي در جلگه مرودشت و در دامنه كوه رحمت ساخته شده، پرسش ديگري است كه خواننده مي‌تواند پاسخ آن را در اين كتاب بيابد. در همين بخش، اشاره‌هاي كاوشگرانه‌اي به حصار كاخ و وسعت صفه آن و نيز آبروهاي زير زميني تخت جمشيد شده است. 

به همين گونه در بخش ديگر به زمان ساختن بناي تخت جمشيد پرداخته مي‌شود و با توضيحات دقيق تاكيد مي‌ورزد كه قسمت بزرگ كاخ‌ها در زمان داريوش بزرگ و خشايارشا به اتمام رسيده است. اشاره به شوش، پايتخت اداري و كشورداري هخامنشيان، و همدان، پايتخت تابستاني آنان، در همين بخش آمده است. 

در صفحات ديگر، آگاهي‌هاي جالب توجهي درباره پلكان ورودي، تالار اصلي، كتيبه درگاه مدخل، حياط آپادانا، سرستون‌ها و مجسمه‌هاي سنگي، در اختيار خواننده گذاشته مي‌شود. هر كدام از اين توضيحات همراه با تصاوير گويايي است كه خواننده را در فهم مطالب ياري مي‌رساند. بخشي نيز به «كاخ آپادانا» اختصاص داده شده است. در اين بخش درباره وسعت و ويژگي‌هاي كاخ، اتاق‌ها و راهروهاي جنوب ايوان‌ها، پله‌ها و نقش‌هاي برجسته آن، نقش‌ها و حجاري‌هاي پلكان شرقي و اشياء پيدا شده در كاخ، مطالب با اهميتي درج شده است. 

آشنايي با تالار مركزي، در ادامه آورده شده است. ابتدا نمايي از كاخ مركزي به‌ دست داده شده و سپس از پلكان ورودي، ايوان شمالي و جنوبي و اتاق‌هاي پيرامون آن اطلاعاتي عرضه شده است. به همين گونه مي‌توان درباره «صد ستون سنگي خشايارشا»، آگاهي‌هاي ارزنده‌اي يافت. در اين بخش درباره فضاي شمالي كاخ، تالار 32 ستوني، جايگاه ارابه و اسبان سلطنتي، سر پيكر خشايارشا، تكه‌هاي منبت كاري و بسياري نكات ديگر، اطلاعات علمي فراواني گردآوري شده است. 

سامي به شناسايي دقيق و ريزبينانه كاخ «تچر» مي‌پردازد
اندوخته‌هاي علمي خواننده درباره تخت جمشيد، در بخش ديگري كه به «كاخ تچر (تالار آئينه)» اختصاص دارد، افزوده مي‌شود. «تچر» در زبان باستان، «كاخ زمستاني» معني مي‌داده است. سامي به شناسايي دقيق و ريزبينانه اين كاخ مي‌پردازد و به تشريح نقش اشخاصي اشاره مي‌كند كه پيكره آنها در اين كاخ حجاري شده است. 

اشاره به سنگ نبشته‌هاي ميخي كاخ، كه در دوران‌هاي گوناگون تاريخي كنده شده، نيز فراموش نشده است و آنگاه به «كتيبه‌هاي متاخر اسلامي در تخت جمشيد» پرداخته است. درباره «هديش»، كاخ اختصاصي خشايارشا و ساختمان‌هاي پيرامون آن و كتيبه‌هاي بناي اردشير سوم نيز در صفحاتي ديگر توضيحاتي داده شده است.

كتاب سامي، بررسي جزيي‌نگري از تمام بناها و كاخ‌هاي تخت جمشيد و اشياء يافته شده در آن است. از اين رو مي‌توان در اين كتاب درباره تمام مواردي كه به اين بناي باشكوه ارتباط مي‌يابد، اطلاعات محققانه‌اي كسب كرد. به همين دليل است كه درباره بخش مهمي از تخت جمشيد كه خزانه آن باشد، دانستني‌هايي عرضه مي‌شود كه خواننده را با ريزترين بخش‌هاي بنا آشنا مي‌كند. 

در بخش خزانه، از تالار صد ستون و نود و نه ستون، نقش برجسته داريوش و وليعهدش، ظروف سنگي از سنگ‌هاي الوان مرمر، گلدان شكسته شيشه‌اي و مجمر فلزي و هفت لوح سنگي ياد مي‌شود. سامي در كنار اين توضيحات، گزارشي نيز از شيوه كاوش‌ها و زمان انجام آنها ارايه مي‌كند. 

چاه سنگي، از شگفتي‌هاي تخت جمشيد است
ساختمان‌هاي خشتي جنوبي كاخ هديش، تا آنجايي كه امروزه موزه تخت جمشيد ناميده مي‌شود، معروف به «اندرون» يا «حرمسرا» است. اين ساختمان در سال 1311 خورشيدي توسط «هرتسفلد» خاكبرداري و تجديد ساختمان شد. سامي به معرفي اين بخش از تخت جمشيد مي‌پردازد و به اشيايي اشاره مي‌كند كه در اتاق‌هاي اندروني پيدا شده‌اند. اين را نيز مي‌افزايد كه نقوشي كه به زحمت ديده مي‌شوند، بر ديوار سنگي ايوان شمالي تالار اندروني حك شده‌اند كه مربوط به دوره ساسانيان است. توضيحات باريك بينانه‌اي نيز در اين باره آورده شده است. 

در بخش‌هاي ديگر كتاب، با «جايگاه پاسداران و نگاهبانان كاخ» آشنا مي‌شويم. در ضمن از چاه سنگي، كه سامي آن را از شگفتي‌هاي تخت جمشيد مي‌داند، آرامگاه اردشير سوم هخامنشي و آرامگاه اردشير دوم، ياد مي‌شود و خواننده درباره هر كدام از آنها آگاهي‌هايي به دست مي‌آورد. 

كاخ‌هاي شاهي هخامنشي منحصر به بناهاي روي صفه تخت جمشيد نيست، بلكه تا شعاع نيم كيلومتر نيز آثار ديگري كشف شده است. سامي بخش ديگري از كتابش را به اين آثار اختصاص مي‌دهد و از شهر شاهي پارسه، استخر بزرگ سنگي، حصار غربي شهر شاهي، آرامگاه داريوش سوم و موارد ديگري كه با اين قسمت‌ها ارتباط مي‌يابند، اطلاعاتي عرضه مي‌كند. درباره اشياء به دست آمده در تخت جمشيد نيز به همين گونه مي‌توان مطالب جالب توجهي يافت. 

آتش زدن تخت جمشيد و ويراني آنجا توسط اسكندر مقدوني

از بخش‌هاي مكمل كتاب، فصل «سرانجام كاخ‌هاي هخامنشي» است. سامي از آتش زدن تخت جمشيد و ويراني آنجا توسط اسكندر مقدوني، نوشته‌هاي تاريخ نويسان قديم يوناني و رومي در اين باره و عوامل ديگري كه منجر به خرابي بناها شد، سخن مي‌گويد و در بخشي ديگر، تخت جمشيد را از ديدگاه خاورشناسان، باستان‌شناسان و تاريخ نويسان، بررسي مي‌كند و از «آغاز كاوش‌هاي باستان شناسي در تخت جمشيد» گزارش خواندني مي‌آورد. 

در صفحات بعد، نظر دانشمندان ايراني و اروپايي در باره تخت جمشيد ذكر شده است. در پايان كتاب نيز اشاره كوتاهي به منشور كوروش بزرگ ديده مي‌شود. كتاب با فهرست‌هاي گوناگون آراسته است تا استفاده از مندرجات آن آسان‌تر باشد. 

زنده‌ياد علي سامي؛ باستان‌شناس نامدار ايران، در سال 1289 خورشيدي در شهر شيراز زاده شد. «پاسارگارد يا قديمي‌ترين پايتخت کشور ايران»، «دادرسي و قضاوت در ايران باستان عهد هخامنشي»، «ادبيات و شعر و تاريخ‌نويسي در عهد ساساني»، «پزشکي ايران در عهد ساساني» از جمله كتاب‌هاي اين پژوهشگر است. سامي جلد نخست كتاب «روزها و يادها» را، كه شامل خاطرات و يادمان‌هاي او بود، در سال 1360 و جلد دوم آن را به فاصله دو سال بعد منتشر كرد. 

آخرين كتاب او نيز در سال 1365 با نام «نقش ايران در فرهنگ اسلامي» چاپ شد. كتاب «پايتخت‌هاي شاهنشاهان هخامنشي» نخستين‌بار در سال 1348 توسط دانشگاه شيراز منتشر شد و بارها توسط ناشران مختلف بازچاپ شده است. سرانجام اين باستان‌شناس برجسته ايراني در روز 22 مرداد 1368 درگذشت.

بازچاپ كتاب «پايتخت‌هاي شاهنشاهان هخامنشي؛ شوش ـ هگمتانه ـ تخت جمشيد» نوشته زنده ياد علي سامي، يكي از منابع با ارزش تاريخ هخامنشيان را در اختيار خوانندگان فارسي زبان قرار مي‌دهد. تجديد چاپ اين كتاب توسط موسسه فرهنگي انتشاراتي پازينه، كمكي به شناخت بيشتر آن دوره از تاريخ ايران است. 

اين كتاب با شمارگان هزار نسخه و به بهاي 12500 تومان عرضه شده است. كتاب «پايتخت‌هاي شاهنشاهان هخامنشي» كه در 505 صفحه نگاشته شده است، همراه با تصاويري از بناها، كاخ‌ها و اشياء به دست آمده در كاوش‌هاي تخت جمشيد است.