خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، امروزه به سبب يافته‌هاي گرانبهاي تاريخي و باستان‌شناسي درباره هخامنشيان و ساختار دولتي و شيوه‌هاي كشورداري و تمدن آنان، بر شناخت ما از آن دوره مهم از تاريخ ايران، افزوده شده است. كتاب «تمدن هخامنشي» شامل موضوعات و جستارهاي گوناگون و به هم پيوسته‌اي است كه گستره‌اي دراز دامن درباره تاريخ، خط، هنر، منابع بازمانده، يافته‌هاي باستان‌شناسي، دانش‌هاي رايج در آن روزگار، ماليات‌ها، اشياء گرانبهاي باستاني، داد و ستد، صنايع، تقويم و بسياري موضوعات و مدخل‌هاي ديگر را دربر مي‌گيرد.
نويسنده در ابتدا توضيح مي‌دهد كه كتاب «تمدن هخامنشي» گردآوري مطالب درسي او در دانشكده ادبيات شيراز (رشته تاريخ) است و كوشيده تا نوشته‌ها، مختصر و در حد حوصله و نياز دانشجويان باشد و از آوردن مطالب پيچيده و فني كه مختص پژوهندگان است، دوري كند. او مطالب خود را با توضيحي كوتاه درباره «تمدن» و نشانه‌هاي آن، آغاز مي‌كند.
سامي در نوشته‌اي با عنوان «اهميت تمدن هخامنشي»، بر اين نكته تاكيد مي‌كند كه هيچ يك از ادوار تاريخي ايران، برجستگي و درخشش دوران هخامنشيان و ساسانيان را ندارد. آنگاه به زمينه‌هايي مي‌پردازد كه سبب شكل‌گيري دولت هخامنشي شد و مواردي را برمي‌شمارد كه برجستگي اين دوره را در سنجش با ادوار ديگر تاريخ ايران، نشان مي‌دهد.
بدين گونه ذهن خواننده را براي پي جويي نوشتارهاي بعدي آماده مي‌سازد. توضيح باريك بينانه‌تر درباره برخي از موضوعات، مانند ريشه‌شناسي واژه ماد، آثار ماقبل تاريخي ايران، فهرستي از تپه‌هاي مهم ماقبل تاريخ و تاريخي ايران، عناوين مختلف نام كوروش بزرگ در كتيبه‌ها و نيز توضيحات مختصري درباره اقوام آشور، هيتي، سومر، اكد و... بر آگاهي‌ها و زمينه‌هاي ذهني خواننده براي فهم مطالب بعدي مي‌افزايد.
تاريخ پيدايش خط در ايران و خط ميخي پارسي
سپس، همان‌گونه كه از كتاب‌هاي تاريخ باستاني ايران انتظار مي‌رود، درباره «نژاد آريايي» و خاستگاه نخستين آنها، زمان مهاجرت و همچنين شعبه‌ها، زبان و جلوه‌هاي تمدني اين نژاد، بحث روشنگرانه و دقيقي مي‌آورد و به مساله «زبان در زمان هخامنشيان» به گونه‌اي گسترده‌تر مي‌پردازد.
اين بحث، نويسنده را ناگزير كرده است كه درباره «پيدايش زبان» نكته‌هايي را برشمارد و «تاريخ پيدايش خط در ايران و خط ميخي پارسي» را بررسي كند. اما او تنها به گستره ايران و آريايي‌ها نمي‌نگرد و «مراحل تحول خط و خطوط ساير كشورهاي قديم» را مورد توجه قرار مي‌دهد. هر كدام از اين مباحث، ذيل و توضيحاتي نيز دارند كه در پايان هر جستار آورده شده است و دربردارنده نكته‌هاي ريزتر و دقيق‌تري درباره همان موضوع است. چنين روشي تا پايان جلد اول كتاب ادامه پيدا مي‌كند.
بررسي «كتيبه‌هاي هخامنشي» از اوايل قرن هفتم پيش از ميلاد تا اواسط قرن چهارم پيش از ميلاد، از ديگر نوشتارهايي است كه سامي در كتاب «تمدن هخامنشي» بدان پرداخته است.
بي‌گمان ارزشمندترين اين منابع، كتيبه بيستون است. به همين سبب است كه نويسنده، توضيحات مفصل‌تري درباره اين اثر مهم و كم مانند تاريخي مي‌آورد. در پايان اين بخش اين را نيز اضافه مي‌كند كه چون قسمت مهمي از مدارك تمدن هخامنشي را نوشته‌هاي تاريخ‌نويسان و جغرافي‌دانان باستاني تشكيل مي‌دهد، بنابراين شناخت آنها و اشاره به آثارشان، ضرورت دارد.
«توضيحات در اطراف نام‌هاي پادشاهان و اشخاص و مورخان كشورهاي نامبرده در كتيبه بيستون»، به همين كار اختصاص يافته است. برخي از اين مورخان و جغرافي‌نويسان عبارتند از اصطخري، ياقوت حموي، كتزياس، هرودوت، ديودور سيسيلي و برخي كشورهايي كه نام آنها در كتيبه داريوش آورده شده و در كتاب «تمدن هخامنشي» اشاره‌هاي ضروري به آنها شده است، شامل سكاها، يونيه، باكتريا، ارمنيا و... است.
كتيبه ديوار جنوبي تخت جمشيد، كتيبه‌هاي شوش، كتيبه كانال سوئز، كتيبه نقش رستم، كتيبه‌هاي ميخي پيدا شده در همدان مربوط به زمان داريوش بزرگ و كتيبه‌هاي آپادانا، از ديگر بخش‌هاي اين مدخل براي شناخت بخشي از منابع تاريخ هخامنشيان است.
آگاهي تاريخي درباره كتيبه‌هاي اردشير و الواح گلي تخت جمشيد
سپس باز به كتيبه‌هاي بازمانده از آن روزگار مي‌پردازد و توضيحاتي درباره كتيبه‌هاي اردشير دوم و سوم و الواح گلي تخت جمشيد مي‌آورد. براي تكميل و سودمندي اين بخش نيز به موضوعاتي از قبيل تاريخچه خشت‌هاي گلي نوشته در كشورهاي باستاني آسياي غربي، اهرام ثلاثه مصر و ديوار چين توجه مي‌دهد. اين موضوعات فرعي، به كوتاهي آورده شده‌اند تا سبب سردرگمي و آشفتگي ذهن خواننده نشوند.
كوشش دانشمندان اروپايي براي خواندن خطوط ميخي پارسي، جستار خواندني ديگري از كتاب «تمدن هخامنشي» است. اشاره به خطوط آرامي پيدا شده در تخت جمشيد و نقش رستم و توضيحاتي تكميلي و افزوده درباره خط آرامي، اطلاعات پايه‌اي و ضروري در اختيار خواننده كتاب مي‌گذارد.
مظاهر و نشانه‌هاي تمدن هخامنشي تنها در كتيبه‌ها و آثار بازمانده از آن دوره نيست. از همين رو است كه علي سامي به موضوعاتي همانند «دانش هخامنشيان» مي‌پردازد و خوانده را متوجه «كتابخانه‌ها و سالنامه‌ها» آن دوره مي‌كند و جايگاه دانش در اوستا را بر مي‌شمارد و از «علوم طبيعي و حكمت و تاثير دانش هخامنشيان» ياد مي‌كند.
آموزش و پرورش در روزگار هخامنشيان
«آموزش و پرورش در روزگار هخامنشيان» نوشتاري است كه خواننده را متوجه درخشش تمدن و فرهنگ ايران در زمان شهرياري هخامنشيان مي‌كند. آموزش‌هاي آن دوره شامل اسب سواري، شكار، چوگان بازي، زوبين اندازي و... است. سامي نوشته‌هاي يونانيان را در اين باره كندوكاو مي‌كند و اطلاعات با ارزشي در اختيار خواننده مي‌گذارد. «بعضي از خصوصيات پارسيان باستان» نيز در پايان همين بخش آورده شده است.
از مطالب پاياني جلد اول، نوشته «تاريخچه حفاري در بين‌النهرين و ايران»، ياد كردني است. بدين سان نوشته‌هاي جلد نخست «تمدن هخامنشي» به پايان مي‌رسد و خواننده با آگاهي‌هاي فراواني كه از مدخل‌ها و جستارهاي اين جلد اندوخته است، به جلد ديگر مي‌پردازد.
جلد دوم: وضع فلات ايران پيش از تشكيل پادشاهي ماد
علي سامي در جلد دوم كتابش، سخن خود را با بحث درباره «وضع فلات ايران پيش از تشكيل پادشاهي ماد» آغاز مي‌كند. جستار بعدي «عواملي كه سبب تشكيل دولت ماد گرديد» نام دارد. بدين سان خواننده، گام به گام، با روند پديداري دولت هخامنشي آشنا مي‌شود. از اين پس برجسته‌ترين موضوعاتي كه با تاريخ هخامنشيان ارتباط دارند، مورد كندوكاو و بررسي قرار مي‌گيرند. «قوم يهود و كوروش كبير» يكي از آن جستارهاست كه گزارشي از سياست مذهبي هخامنشيان و توجه آنها به باورها و اعتقادات ملت‌هاي تابع است.
«ماليات» عنوان نوشته ديگري است كه به موضوع نظم و ترتيب و چگونگي وصول ماليات‌ها در گستره دولت هخامنشي مي‌پردازد. اين بحث با توجه به منابع يوناني و به ويژه اطلاعاتي كه هرودوت عرضه مي‌كند، نوشته شده است.
در بخش «سكه» جلد دوم كتاب «تمدن هخامنشي»، به اهميت سكه در آسان سازي داد و ستد و امور بازرگاني سخن به ميان آمده است و از سكه‌هاي رايج آن دوره كه به نام «داريك» خوانده مي‌شدند، ياد شده است.
وضع اقتصادي و بازرگاني در شاهنشاهي هخامنشي
«وضع اقتصادي و بازرگاني در شاهنشاهي هخامنشي» از بخش‌هاي ديگر كتاب علي سامي است. در اين بخش از معادن، صادرات، عوارض گمركي، فعاليت بانك‌ها، بنادر عمده تجارتي نفت و قير و موميايي ياد مي‌شود. «كشاورزي ايران در عهد هخامنشيان» خواننده را با شيوه كشت غلات، بارور ساختن زمين‌هاي باير و باتلاق، كندن كاريزها، سد بندي، آبياري، درختكاري، مركبات و ميوه، گياهان طبي، دامداري، پرورش اسب و اطلاعاتي درباره كشت نيشكر، برنج و پنبه آشنا مي‌كند. پيداست كوششي كه براي جمع‌آوري چنين اطلاعات تاريخي گرانبهاي شده است، تا چه اندازه بر ارزش كتاب «تمدن هخامنشي» مي‌افزايد.
اما موضوعات كتاب «تمدن هخامنشي» تنها به همين موارد خلاصه نمي‌شود و خواننده مي‌تواند مطالب محققانه‌اي درباره موسيقي در ايران باستان، صنعت شيشه سازي، مينا كاري، منبت كاري، مقادير و اوزان، تقسيم بندي‌هاي زماني و تقويم، قالي‌هاي زمان هخامنشيان و بسياري از جستارهاي راهگشا و مهم ديگر را بيابد و دانش خود درباره آن دوره از تاريخ ايران را گسترش دهد.
مهرهاي شاهان هخامنشي، وجه تسميه نام‌هاي بعضي از شاهان هخامنشي و نام و خصوصيات و كارهاي شاهان هخامنشي، از ديگر مطالب پايان بخش كتاب مفصل علي سامي درباره هخامنشيان است. كتاب ياد شده همراه با تصاوير متعدد است.
كتاب دو جلدي «تمدن هخامنشي» نوشته زنده ياد علي سامي، توسط موسسه فرهنگي انتشاراتي پازينه، با شمارگان هزار نسخه، بازچاپ شده و به بهاي 18500 تومان در اختيار علاقه‌مندان تاريخ ايران قرار گرفته است.
جمعه ۲۷ آبان ۱۳۹۰ - ۱۱:۰۲
نظر شما