جمشيد كيان‌فر، نسخه‌پژوه و كارشناس تاريخ به خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) گفت: منابع مربوط به عثماني به چند دسته تقسيم مي‌شوند، نخست متون جغرافياي تاريخي است و نيز مسالك و ممالك‌هايي كه منابع تاريخ ما محسوب مي‌شود. متون تاريخي را هم بايد به آنها افزود كه باز جزو منابع مشترك ما و عثماني به‌شمار مي‌آيند. 

همانند «تاريخ ديار بكريه» و «احسن التواريخ» يا تاريخ‌هاي محدوده عثماني نظير «تاريخ عالي» و «تاج التواريخ». در اين ميان «تاريخ عثمان پاشا» را هم نبايد ناديده گرفت. به همين گونه بايد از «تاريخ هشت بهشت» ياد كرد. دسته دوم منابع، تاريخ هاي محلي هستند. مانند كتاب «شرفنامه» شرف خان بدليسي و «زبده التواريخ» ميرزا مؤمن طباطبايي. 

سفرنامه‌ها به تاريخ و جغرافياي ايران ارتباط دارد
وي به دسته سوم منابع تاريخ عثماني اشاره كرد و گفت: سفرنامه‌ها، سومين دسته از منابع به شمار مي‌روند. بخشي از اطلاعات عرضه شده در سفرنامه‌ها، به تاريخ و جغرافياي ما هم ارتباط مي‌يابد. به ويژه درباره تاريخ و جغرافياي كشورهاي تازه استقلال يافته‌اي همانند ارمنستان و جمهوري آذربايجان و گرجستان. 

كيان‌فر در ادامه سخنانش افزود: در ميان سفرنامه‌هاي مشترك، مشهورترين آنها «سياحت نامه اولياء چلبي» است. او بخش اعظم اروپا و آسيا را گردش كرده و حتي تا تبريز هم آمده است. همچنين «بيان منازل» متراقچي را بايد نام برد كه در باب ايران اطلاعات خوبي دارد. 

وي افزود: به معاهدات و عهدنامه‌هاي مرزي هم بايد اشاره كرد كه محدود به مرزهاي سياسي مي‌شود. گاه مكان‌هايي در اين معاهدات نام برده شده‌اند كه امروزه نشاني از آنها نيست. چون شهرها و روستاها هم در طول تاريخ جابه جا مي‌شوند. همانند شهر مرو كنوني كه 25 كيلومتر از شهر قديمي آن فاصله دارد. 

اين كارشناس تاريخ اظهار كرد: يكي از اين منابع عهدنامه‌اي، «جُنگ احمد غلام» است كه نسخه خطي آن در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي نگهداري مي‌شود. مجموعه‌اي نيز به نام «سُرور نامه» داريم كه بر اساس عهدنامه ذهاب است. دو اثر برجسته «تحقيقات سرحديه» از مشيرالدوله و «سياست نامه حدود» هم هست كه در شمار تحقيقات جديد بايد دانسته شوند. 

«تاريخ عثماني» پورگشتال اطلاعات گرانبهايي دارد
وي به دسته پنجم منابع تاريخ عثماني اشاره كرد و گفت: دسته پنجم منابع، تحقيقات جديدي است كه هم توسط خود تركان انجام شده است و هم به دست محققان اروپايي. در اين ميان بايد از اثر بسيار قديمي كه درباره عثماني نام ببريم كه عنوان آن «تاريخ عثماني» است و نخستين اثر تحقيقي در قلمرو آن امپراتوري شناخته مي‌شود. اين كتاب را هامر پورگشتال نوشته است. 

كيان‌فر يادآور شد: پورگشتال به چندين زبان اروپايي تسلط داشت و همان كسي است كه حافظ را به اروپاييان شناسانده است. يكي ديگر از ترجمه‌هاي بسيار مشهور او، ترجمه «تاريخ وصاف» است؛ يعني همان كتابي كه به سبب نثر دشوارش اغلب از آن پرهيز و دوري مي‌كنيم. اين كتاب را پورگشتال به آلماني ترجمه كرده است. 

وي افزود: كتاب «تاريخ عثماني» پورگشتال اطلاعات گرانبهايي دارد و فقط اطلاعات تاريخي نيست و درباره مردم شناسي، مسايل مذهبي و اختلافات فرقه‌اي هم آگاهي بخش است. به ايران هم توجه داشته و درباره جغرافياي تاريخي شهرهاي ايران، اطلاعاتي به دست مي‌دهد. 

اين مصحح نسخه‌هاي خطي اظهار كرد: با خواندن كتاب پورگشتال مي‌توان در فضاي جغرافيايي بخش‌هايي كه بدان پرداخته، قرار گرفت. از كتاب ديگري به نام «سرزمين‌هاي مرزي عثماني» نيز بايد ياد كرد كه در آمريكا منتشر شده است و اثر مهمي به شمار مي‌رود. 

منابع تحقيقي، نقشه‌ها و اطلس‌ها ياري‌گر تاريخ عثماني
وي به منابع آخرين و ياري‌گر تاريخ عثماني اشاره كرد و گفت: آخرين منابع تحقيقي، نقشه‌ها و اطلس‌هاست. ما به كار نقشه‌كشي بسيار دير روي آورديم. تنها در دوره قاجار بود كه توجه ما به اين موضوع جلب شد. البته در كتاب‌هاي مسالك و ممالك نقشه‌هايي داريم. اما چنين كاري را جدي نگرفتيم. 

كيان‌فر در پايان سخنانش افزود: در عثماني دو تن به نام‌هاي «ابراهيم متفرقه» و «كاتب چلبي» اولين نقشه‌ها را كشيدند. تعداد زيادي نقشه نيز در كتاب «بحريه» يافت مي‌شود. اين را هم بگويم كه ابراهيم متفرقه همان نقشي را در عثماني بازي مي‌كند كه ميرزا صالح شيرازي در تاريخ چاپ ايران بازي كرد. متفرقه اولين رييس چاپخانه استانبول بوده است.