کتاب «خلیج فارس در تفاسیر اسلامی» به قلم محمود تقیزاده داوری از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی منتشر شده است. در این پژوهش جمعاً به 84 کتاب تفسیری از قرون اولیه تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در زیر عنوان 74 آیه شریفه از 17 سوره قرآنی استناد شده است. در همه متنهای گزیده، نامهای بحر فارس و خلیج فارس برای مفسران، اعم از عربزبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است._
در کتاب «خلیج فارس در تفاسیر اسلامی» که به قلم محمود تقیزاده داوری از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی منتشر شده، جمعاً به 84 کتاب تفسیری از قرون اولیه تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در زیر عنوان 74 آیه شریفه از 17 سوره قرآنی استناد شده است. در همه متنهای گزیده، نامهای بحر فارس و خلیج فارس برای مفسران، اعم از عربزبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است. گستره بلند ترتیب تاریخی کتب تفسیری مورد استناد، به خوبی گویای این واقعیت است که نام خلیج فارس در طول تاریخ تمدن اسلام، برای ذهن و ذاکره ملتهای مسلمان امری جا افتاده بوده و در نوشتههای علمی آنان هم مورد استفاده قرار میگرفته است.
کتاب خلیج فارس در تفاسیر اسلامی به قلم محمود تقیزاده داوری نگارش یافته و در 184 صفحه از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی در پائیز سال 1391 در قطع رقعی به قیمت 3800 تومان به چاپ رسیده است. دراين کتاب با تاکید بر منابع تفسيري شيعه و اهل سنت در طي قرن اول تا چهاردهم، به بررسي نام تاریخی خلیج فارس می پردازد. در ادامه به برخی تفاسیر اسلامی که نام خلیج فارس در آن ذکر شده است میپردازیم. البته گر چه ممكن است بعضي تفسيرها درباره آياتي كه ذكر خواهد شد از ديدگاه شيعه مورد پذيرش نباشد، ولي صرف نام بردن از «درياي فارس» و «خليج فارس» خود دليل و سندي تاريخي بر مدعاي اين نوشتار است.
سوره كهف آيه 60
«به خاطر بياور هنگامي را كه موسي به جوان همراه خود گفت: دست از جستجو برنميدارم تا به محل تلاقي دو دريا برسم، هر چند مدت طولاني به راه خود ادامه دهم!»
در تفسير اين آيه علامه طباطبايي(ره) مي نويسد:«... و درباره اينكه مجمع البحرين كجاست؟ بعضي گفته اند: منتهي اليه درياي روم (مديترانه) از ناحيه شرقي و منتهي اليه خليج فارس از ناحيه غربي است كه بنا بر اين مقصود از مجمع البحرين آن قسمت از زمين است كه به يك اعتبار در آخر شرقي مديترانه و به اعتبار ديگر در آخر غربي خليج فارس قرار دارد و به نوعي مجاز آن را محل اجتماع دو دريا خوانده اند.»
در ادامه برخي از تفسيرهاي مختلف را كه در تفسير مجمع البحرين به «بحر فارس و روم» اشاره كرده اند، مي آوريم:
قرن یکم:
ابن عباس، عبدا... بن عباس، تنوير المقباس من تفسير ابن عباس، بيروت، دارالفكر، ص249
مجاهد بن جبر مخزومي، تفسير الامام مجاهد بن جبر، دارالفكر الاسلامي الحدينه، 1368
قرن دوم:
فراء ابوزكريا يحيي بن زياد، معاني القرآن، دارالمصريه للتأليف و الترجمه - مصر، چاپ اول، بي تا، ج 2، ص 154
قرن سوم:
عبدا... بن محمد، تفسير ابن وهب المسمي الواضح في تفسير القرآن الكريم، دارالكتب العلميه، 1424 ق، ج1، ص477
صنعاني، عبدالرزاق بن همام، تفسير القرآن العزيز المسمي تفسير عبدالرزاق، دارالمعرفه، 1411 ق، ج1، ص341
قرن چهارم:
سمرقندي نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم.، ج 2، ص 354
طبري، ابوجعفر محمد بن جرير، جامع البيان في تفسير القرآن، دارالمعرفه - بيروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 15، ص 176
قرن پنجم:
ماوردي، علي بن محمد، النكت و العيون، تفسير الماوردي، دارالكتب العلميه، مؤسسه الكتب الثقافيه، ج 3، ص157
طوسي محمد بن حسن، التبيان في تفسير القرآن، داراحياء التراث العربي، بيروت، ج 7، ص 66
سور آبادي ابوبكر عتيق بن محمد، تفسير سور آبادي، فرهنگ نشر نو - تهران، چاپ اول، 1380 ش، ج 2، ص 1436
ثعلبي نيشابوري ابواسحاق احمد بن ابراهيم، الكشف و البيان عن تفسير القرآن، دارالحياء التراث العربي، بيروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 6، ص 180
قرن ششم:
نيشابوري محمود بن ابوالحسن، ايجازالبيان عن معاني القرآن، دارالغرب الاسلامي - بيروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 2، ص 527
طبرسي فضل بن حسن، تفسير جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم - تهران، چاپ اول، 1377 ش، ج 2، ص 371
ابن جوزي ابوالفرج عبدالرحمن بن علي، زاد المسير في علم التفسير، دارالكتاب العربي - بيروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 3، ص 95
زمخشري محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دارالكتاب العربي - بيروت، چاپ سوم، 1407 ق، ج 2، ص 731
رشيدالدين ميبدي احمد بن ابي سعد، كشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امير كبير - تهران، چاپ پنجم، 1371 ش، ج 5، ص 715
طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ سوم، 1372 ش، ج 6، ص 741
ابن عطيه اندلسي، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، دارالكتب العلميه - بيروت، چاپ اول، 1422ق، ج 3، ص 527
بغوي، حسين بن مسعود، معالم التنزيل في تفسير القرآن، داراحياء التراث العربي - بيروت، چاپ اول، 1420ق، ج 3، ص 203
ابن ادريس حلي ابو عبدا... محمد بن احمد، المنتخب من تفسير التبيان، كتابخانه آية الله مرعشي نجفي - قم، چاپ اول، 1409 ق،، ج 2، ص 83
قرن هفتم:
قرطبي محمد بن احمد، الجامع الاحكام القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 11، ص 9
قرن هشتم:
بيضاوي عبدا... بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل، داراحياء التراث العربي - بيروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 3، ص 286
ابن جزي غرناطي محمد بن احمد، كتاب التسهيل لعلوم التنزيل، شركت دارالارقم بن ابي الارقم - بيروت، چاپ اول، 1416 ق، ج 1، ص 469
قرن نهم:
ثعالبي عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان في تفسير القرآن، داراحياء التراث العربي - بيروت، چاپ اول، 1418ق، ج 3، ص 534
قرن دهم:
خطيب شربيني، محمد بن احمد، تفسير القرآن الكريم المسمي السراج المنير، داراحياء التراث العربي، 1425ق، ج4، ص62
كاشاني ملا فتح ا...، تفسير منهج الصادقين في الزام المخالفين، كتابفروشي محمد حسن علمي - تهران، 1336 ش، ج 5، ص 354
نخجواني نعمت ا... بن محمود، الفواتح الالهيه و المفاتح الغيبيه، دارركابي للنشر - مصر، چاپ اول، 1999 م، ج 1، ص 485
قرن یازدهم:
فيض كاشاني ملا محسن، الصافي في تفسيرالقرآن، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي - قم، چاپ اول، 1418 ق، ج 2، ص 720
فيض كاشاني ملا محسن، تفسير الصافي، انتشارات الصدر - تهران، چاپ دوم، 1415 ق، ج 3، ص 248
كاشاني محمد بن مرتضي، تفسير المعين، كتابخانه آية الله مرعشي نجفي - قم، چاپ اول، 1410 ق، ج 2، ص 768
شريف لاهيجي محمد بن علي، تفسير شريف لاهيجي، دفتر نشر داد - تهران، چاپ اول، 1373 ش، ج 2، ص 911
عاملي علي بن حسين، الوجيز في تفسير القرآن العزيز، دارالقرآن الكريم - قم، چاپ اول، 1413 ق، ج 2، ص 238
قرن دوازدهم:
حقي بروسوي اسماعيل، تفسير روح البيان، دارالفكر - بيروت، بي تا، ج 5، ص 263
قمي مشهدي، محمد بن محمدرضا، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامي - تهران، چاپ اول، 1368 ش، ج 8، ص 100
قرن سیزدهم:
ابن عجيبه احمد بن محمد، البحر المديد في تفسير القرآن المجيد، دكتر حسن عباس زكي - قاهره، 1419ق، ج 3، ص 284
شبر سيد عبد ا...، تفسير القرآن الكريم(شبر)، دارالبلاغة للطباعة والنشر - بيروت، چاپ اول، 1412 ق، ص 295
مظهري محمد ثناءا...، التفسير المظهري، مكتبة رشديه - پاكستان، 1412ق، ج 6، ص
شبر سيد عبد ا...، الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين، مكتبه الالفين - كويت، چاپ اول، 1407 ق، ج 4، ص 87
آلوسي سيد محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، دارالكتب العلميه - بيروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 8، ص 294
شوكاني محمد بن علي، فتح القدير، دارابن كثير، دارالكلم الطيب - دمشق، بيروت، چاپ اول، 1414 ق، ج 3، ص 352
قرن چهاردم:
سبزواري نجفي محمد بن حبيب ا...، ارشاد الاذهان الي تفسير القرآن، دارالتعارف للمطبوعات - بيروت، چاپ اول، 1419 ق، ص 305
ملاحويش آل غازي عبدالقادر، بيان المعاني، مطبعة الترقي - دمشق، چاپ اول، 1382ق، ج 4، ص 190
حسيني شاه عبدالعظيمي حسين بن احمد، تفسير اثني عشري، انتشارات ميقات - تهران، چاپ اول، 1363 ش، ج 8، ص 82
گنابادي سلطان محمد، تفسير بيان السعادة في مقامات العبادة، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات - بيروت، چاپ دوم، 1408 ق، ج 2، ص 470
عاملي ابراهيم، تفسير عاملي، انتشارات صدوق - تهران، 1360 ش، ج 6، ص 6
بانوي اصفهاني سيده نصرت امين، مخزن العرفان در تفسير قرآن، نهضت زنان مسلمان - تهران، 1361 ش، ج 8، ص 56
نووي جاوي محمد بن عمر، مراح لبيد لكشف معني القرآن المجيد، دارالكتب العلميه - بيروت، چاپ اول، 1417 ق، ج 1، ص 654
در پايان ذكر اين نكته قابل توجه است كه پس از فتح ايران توسط اعراب، آنها تلاشي براي تغيير نام «درياي پارسي» انجام ندادند و اين خليج را «بحرالفارسي»؛ درياي پارسي مي ناميدند و اين نام از سوي امپراتوريهاي ايراني، ترك و عربي هم كه در 1200 سال بعد منطقه را تحت سلطه خود داشتند مورد احترام قرار گرفت. علاوه بر تفاسير، در منابع اسلامي هم بر نام تاريخي خليج فارس اشاره شده است، محققاني چون استخري، مسعودي، بيروني، ابن عقول، مقدسي، مستوفي، ناصرخسرو، الطاهربن مطهر المقدسي (بشاري)، ابوالقاسم بن محمدبن حوقل و ... كه مطالعه در اطراف اين درياي ايراني را تا قرن 15 ادامه دادند، در آثار و نوشته هاي خود از آبهاي جنوب ايران به نامهاي بحر فارس، البحر الفارسي، بحر مكران، الخليج الفارسي و خليج فارس ياد كرده اند. حتي از اين محققان نقشه هايي موجود هستند كه اقيانوس هند را «البحر الفارسي» نام گذارده اند.
به طور مثال، ابوعلي احمد بن عمر معروف به ابن رسته در كتاب «الاعلاق النفسيه» كه سال 290 هجري به نوشته شده، تصريح مي كند: «فاما البحر الهندي يخرج منه خليج الي ناحيه فارس يسمي الخليج الفارسي؛ «اما از درياي هند خليجي بيرون مي آيد به سمت سرزمين فارس كه آن را «خليج فارس»مي نامند.» همچنين محمد عبدالكريم صبحي در كتاب «علم الخرائط» در نقشه هايي كه با ترجمه عربي نقل كرده است، درياي جنوب ايران را «الخليج الفارسي» و «بحر فارس» ناميده است.
نظر شما