خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- کتابخانه آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های مکتوب در ایران و جهان محسوب می‌شود. این کتابخانه به دلیل وجود آثار خطی و موزه‌ای، کثرت نفایس و قرآن‌های خطی به یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام بدل شده و در حال حاضر، بزرگترین مجموعه نسخ خطی خاورمیانه در آن نگهداری می‌شود.

محمدرضا فاضل‌هاشمی، رئیس اداره مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی در این‌باره به خبرنگار «ایبنا» گفت: کتابخانه آستان قدس رضوي يكي از گنجينه‌هاي علمي جهان اسلام محسوب مي‌شود، كه با نيت‌هاي خير واقفان و اهداكنندگان، در طول تاريخ به وجود آمده و اكنون به عنوان يكي از پايگاه‌هاي فكري جهان مورد توجه و استفاده محققان، دانش‌پژوهان و نسخه‌شناسان قرار دارد.

وی ادامه داد: این گنجینه عظیم میراث مکتوب بشری که حاصل علاقه عاشقان امام رضا(ع) است، امروزه به مجموعه منحصر به فردی از آثار ماندگار تبدیل شده و در سال‌های پس از انقلاب اسلامی وقف و اهدای نسخه‌های خطی از سوی خیراندیشان، روند رو به رشدی داشته است و اکنون گنجينه مخطوطات با دارا بودن بیش از 90 هزار مصاحف شریف، جزوه‌های قرآنی و کتب خطی نفیس یکی از غنی‌ترین و کم نظیرترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام محسوب می‌شود.

فاضل‌هاشمی در رابطه با فعالیت‌های این سازمان در سال جاری افزود: از آغاز سال 93 تاکنون (آخر آذرماه) 913 جلد قرآن و نسخه خطی و 638 جلد کتاب چاپ سنگی  به صورت اهدایی و خریداری به مجموعه کتب مخازن کتابخانه خطی و چاپ سنگی افزوده شده است.

در ادامه به معرفی بیشتر این کتابخانه و نسخ خطی موجود در آن می‌پردازیم.
 
اداره مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی

به طور کلی منابع کتابخانه‌ای آستان قدس رضوی را کتاب‌های لاتین با موضوع امام رضا(ع)، فهارس کتب خطی، نفایس و نوادر، کتب خطی، جزوات و قرآن‌های خطی، دست‌نوشته‌ها، کتب چاپ سنگی و سربی، اسناد دیداری و شنیداری، مرقعات، اسناد مکتوب، تاریخ شفاهی، کتاب‌های چاپی، نفایس مطبوعاتی، پایان‌نامه‌ها، منابع جغرافیایی، منایع دیداری و شنیداری، منابع الکترونیکی و کتاب‌های نفیس لاتین تشکیل می‌دهند.
 
اداره مخطوطات این کتابخانه در برگیرنده نسخه‌های خطی، قرآن‌های خطی، جزوه‌های قرآنی، نسخه‌های چاپ سنگی، حلقه‌های میکروفیلم، سی‌دی و کتاب‌های عکسی، تابلو و آثار هنری‌ است. این اداره با دارا بودن منابع اطلاعاتی چون کتاب‌ها و مصاحف خطی، چاپ سنگی، کتاب‌های عکسی، دستنویس‌ها، میکروفیلم، CD و اینترنت، خدمات خود را به فهرست‌نگاران، کتابشناسان، استادان،دانش‌پ‍ژوهان و نویسندگان عرضه می‌کند.

اداره مخطوطات با دارا بودن مصاحف شریفه متعلق به قرن‌های اولیه و منسوب به ائمه اطهار علیهم‌السلام و قرآن‌های وقفی کشواد بن املاس در سال 327 قمری و ابوالقاسم علی بن سیمجور در سال 383 قمری از اهمیت وی‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژه‌ای برخوردار است. بیش از 1500 نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی مرتبط با تفاسیر شیعه در گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

تهیه، نگهداری، فهرست‌نگاری و ثبت در رایانه، عکس‌برداری و تهیه میکروفیلم و لوح فشرده از کتاب‌های خطی و چاپ سنگی، جزوات، اسناد و دست‌نوشته‌های خطی و ارائه خدمات به محققان و مؤسسات فرهنگی داخل و خارج از کشور از اهم وظایف این قسمت است. (امیری، 1380، معرفی کتابخانه مرکزی و اسناد و موزه های آستان قدس)
 
آمار موجودی‌ اداره مخطوطات عبارت است از: نسخ خطی بیش از 71431 نسخه (کتاب 49094، قرآن 4492، جزوة قرآنی 12511 و دست‌نویس 1216 نسخه)؛ کتب ‌چاپ‌ سنگی حدود 39427 نسخه؛ میکروفیلم 46798 حلقه؛ منابع دیجیتال شدة خطی 47127 نسخه و سایر مکتوبات‌ خطی نزدیک به 9000 نسخه؛ جمع کل موجودی: بیش از 200000 نسخه. (فاضل هاشمی،1391، پژوهشنامه کتابخانه و کتابداری)
 
نفیس‌ترین نسخ خطی موجود در آستان قدس رضوی

از جمله نفیس‌ترین نسخ خطی موجود در این آستان به شرح زیر است:

*قدیمی‌ترین کتاب این مجموعه، تفسیر قوارع‌القرآن است که در سال 429 هجری قمری کتابت شده است.

*قرآن شماره 6 به خط کوفی، از ابتدای سوره هود تا پایان سوره کهف که بر روی پوست آهو نوشته شده و در صفحه آخر آن رقم شده است (کتبه علی‌بن ابی طالب) وقف‌نامه به خط شیخ نهایی است.

*قرآن شماره 13 به خط کوفی 7سطری، از ابتدای آیه 29 سوره نساء، آیه 146 سوره نساء بر روی پوست آهو نوشته شده و به نقل از شیخ بهایی منسوب به امام حسن مجتبی(ع) است.

*جزوه 3015 به خط کوفی، واقف: کشوادبن املاس، تاریخ کتابت: 327ق.

* قرآن شماره 3004 به خط کوفی برروی پوست آهو، واقف: ابوالقاسم علی بن سیمجور در سال 383ق

*قرآن شماره 100، قرآن مترجم کامل و منحصر به فرد از نظر تذهیب، محشی به تفسیر خلاصه المنهج ملافتح الله کاشانی، نسخه از نظر هنر تذهیب و دقت و ظرافت و پرکاری یکی از نفیس‌ترین و بهترین نسخ قرآن‌های مترجم است، خط متن نسخ خوش به کتابت ملاّ علی بروجردی و کاتبِ تفسیر: حسن بن یعقوب کشمیری، تاریخ کتابت تفسیر: 1245 هجری قمری.
 
مجموعه نفیس کتابخانه آستان قدس رضوی با موضوع امام رضا(ع)

از میان گنجینه ارزشمند موجود از کتاب‌های خطی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مجموعه نفیسی با موضوع امام رضا(ع) نیز به چشم می‌خورد که برخی از مهم‌ترین آثار خطی موجود در آن «قرآنِ دست‌نویسِ منسوب به امام رضا (ع)»، «رساله ذهبیه»، «تحفة‌الزائرین» و «خطبه توحیدیه» هستند.

*قرآن دست‌نویس امام رضا (ع)

این نسخه، تنها قرآن منسوب به خط امام علی بن موسی‌الرضا (ع) است که در گنجینه قرآن آستان قدس نگهداری می‌شود. این قرآن نفیس به خط كوفی و متعلق به قرن سوم، دارای 27 صفحه و به قطع بیاضی است. جنس صفحات این مصحف مقدس از پوست آهو و به رنگ عنابی است.

سوره‌های نور، قصص، عنكبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مومن، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید از سوره‌های مندرج در این قرآن هستند كه هفت سر سوره به تحریر زر مزین به نقوش زرّین اسلیمی دارد كه هر كدام در شانزده سطر نوشته شده‌اند. در پایان هر سوره خط مستقیم و گره به تحریر زر تا آخر سطر كشیده شده و در فاصله هر ده آیه یك ترنج كوچك به تحریر زر و زرنگار و شنگرف دیده می‌شود. جلد این قرآن تیماج عنابی ضربی و نوساز است.

این مصحف شریف به استناد مهرها و نوشته صفحه دوم كه بر روی آن مندرج شده: «كتیبه علی بن موسی»، و تایید از طرف علمایی چون علامه امینی صاحب الغدیر، منسوب به خط امام رضا (ع) است. این قرآن ابتدا در نجف اشرف نزد آیت‌الله امینی صاحب الغدیر نگهداری می‌شده و از طرف ایشان به دست آیت‌الله شیخ محمد هادی میلانی رسید.

*رساله ذهبیه

این رساله از نفیس‌ترین و گرانبهاترین مواریث اسلامی در زمینه دانش پزشکی است و به طور مختصر مشتمل بر رشته‌هایی از علوم پزشکی مانند علم تشریح، زیست‌شناسی (بیولوژی)، وظایف‌الاعضاء (فیزیولوژی)، علم الامراض (باکتریولوژی) و بهداشت فردی است که بخش زیادی از طب پیشگیری را نیز بیان می‌کند. در این رساله اطلاعاتی از دانش شیمی و تغذیه را نیز می‌توان یافت. نسخه خطی حاضر که در گنجینه نفایس کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، به قلم خوشنویس معروف نیمه قرن 12 هجري قمري ابوالقاسم سبزواری در سال 1131 هجري‍‌ قمري کتابت شده ‌است.

*تحفة‌الزائرین

نسخه خطی تحفة‌الزائرین یکی از نسخه‌های نفیسی است که در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این نسخه که چند زیارت و نیایش ارزشمند را در برمی‌گیرد، به قلم میرزا علی خان نائینی در مدت اقامتش در مشهد نوشته شده‌ است. این نسخه دربردارنده زیارت جامعه کبیره، مناجات منظوم عینیه علوی، زیارت جوادیه، زیارت وارث، زیارت امین الله، زیارت هفت حدیث، زیارت حضرت صاحب‌الزمان(عج)، مناجات علوی در فرج بعد از شدت، زیارت مخصوص حضرت رضا(ع)، زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) معروف به «وارث» و... است که پایان‌بخش آن، رباعیاتی از ابوسعید ابوالخیر و شعری از کاتب را شامل می‌شود.

*خطبه توحیدیه

به نظر می‌رسد این خطبه در مجلس مامون و قبل از موضوع ولایتعهدی بیان شده است. در این خطبه به مفاهیمی بنیادین درباره شناخت خدا و تبیین نگرش توحیدی پرداخته شده و مباحثی عقلی و فلسفی در این باره به بحث کشیده شده است. موضوعاتی چون شناخت خدا و تناسب عبادت با آن؛ نفی صفات از ذات الهی؛ راه‌های نادرست شناخت خدا(تشبیه ، تمثیل و ..) برداشت‌های شخصی غلط درباره شناخت خدا؛ راه‌های درست شناخت خدا(توجه به آفرینش، فطرت)؛ آسیب‌شناسی شناخت خدا(عادت کردن به امور مادی و...)؛ نام‌های خدا؛ نتیجه‌گیری‌های نادرست درباره شناخت خدا و... از مباحث این خطبه است.

نمونه‌هايي از كتاب‌های چاپ سنگي کتابخانه آستان قدس رضوی

*حديقه الشيعه (چاپ سنگي)

يكي از كتاب‌هاي بسيار نفيس چاپ سنگي كه در دوره محمد شاه قاجار 1260 هجري قمري به طبع سپرده شد. كتاب حديقه الشيعه ملا احمد مقدس اردبيلي متوفاي 993 قمري، از مفاخر علماي اماميه عهد صفوي است. اين كتاب بسيار نفيس كه در مخزن كتب چاپ سنگي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي نگهداري مي‌شود، در دو جلد تنظيم شده؛ نخست در حالات آباء و نياكان نبي اكرم (ص) و زندگاني آن حضرت و دوم در بيان فضائل و مناقب حضرت علي(ع) و ساير ائمه اطهار عليهم‌السلام به استناد از آيات و احاديث شيعه و سني.

كتاب حاضر از سوی نصرالله تفرشي از خوش‌نويسان دوره قاجاريه به نستعليق خوش كتابت شد.  این كتاب، در سال 1363 هجري شمسي از سوی محمد العظيمي البروجردي به كتابخانه مركزي وقف شده است.

*بحرالجواهر في علم الدفاتر

كتابي چاپ سنگي در علم حساب که شامل دو بحر و يك ساحل است. بحر اول در علم حساب و توابع آن كه داراي سه شط است؛ شط اول در قواعد حساب كه خود داراي چهار نهر و هر نهر داراي يك رشحه و چهار جدول و هر رشحه مبتني بر سه سحاب و هر سحاب مشتمل بر سه قطره است كه مطالب ارزنده‌اي از سوی ميرزا ابراهيم عرب در سال 1279 قمري در علم حساب و محاسبات ديواني به نستعليق شكسته خوش و سياق نگاشته شده است. اين كتاب در سال 1271 شمسي در تهران به چاپ سنگي سپرده شد و مولف آن عبدالوهاب بن محمد امين حسيني شهشهاني اصفهاني از علماي رياضي دوره قاجاريه است. در سال 1350 شمسي از سوی حاج محمد ايراني مجرد به كتابخانه مركزي اهدا شده است.

*مثنوي معنوي

كتابي است در موضوع شعر فارسي تاليف «جلال‌الدين محمدبن محمد مولوي»، شاعر نامدار قرن 7 هجري كه در تاريخ 1267 هجري در چاپخانه مشهدي محمدرضا شيرازي در بمبئي به زيور طبع آراسته شده است. كتاب مشتمل بر 6 مجلد و هر جلد داراي ديباچه و متن است. احمد بن وصال و محمد باقر شيرازي در سال 1266 كتاب را با خط نسخ و شكسته نستعليق خوش كتابت كرده‌اند. اين كتاب در سال 1377 از سوی زين‌الدين جعفر زاهدي به كتابخانه مركزي اهدا شده است.
 
* معرفي مآثر سلطانيه
 
كتاب چاپ سربي قديم در ميان مجموعه كتاب‌هاي اهدايي مرحوم دكتر گوهرين در سال 1373 و مرحوم دكتر مقتدري در سال 1383 در سال 1241 هجري قمري در تبريز به چاپ رسيده است. اين نسخه مآثر سلطانيه نام دارد كه نسخه ديگري از آن در خرداد 1323 براي كتابخانه خريداري شده است. مآثر سلطانيه دومين كتاب چاپ تبريز است كه به صورت سربي به چاپ رسيده كه بعد از كتاب جهاديه قائم مقام در سال 1234 قمري، با تلاش و كوشش فرهنگي عباس ميرزا نايب السلطنه و وزير دانشمندش قائم مقام فراهاني كه سهم عمده‌اي در نشر تمدن و فرهنگ معاصر ايران داشته‌اند به چاپ رسيده است.

این کتاب اثر عبدالرزاق بيك دنبلي متخلص به مفتون است كه به لحاظ شرح رويدارهاي تاريخي عصر فتحعلي شاه و مفصل ترين روايت مستقيم از جنگ‌هاي اول ايران و روس اهميت ويژه‌اي دارد.