مقتل ابومخنف و اهمیت آن
در ابتدای این نشست، محمدرحیم ربانی‌زاده به عنوان مقدمه به بررسی «مقتل الحسین»، نوشته ابومخنف پرداخت. او اظهار کرد: اولین سیره‌ای که درباره پیامبر اکرم (ص) نوشته شده است، سیره ابن‌اسحاق نام دارد که مورخان از آن مدد جسته‌اند. در مورد امام حسین (ع) هم «مقتل الحسین» ابو مخنف پیشگام است. در نگارش این اثر مزیت‌ها و نوآوری‌هایی وجود دارد که در مقاتل دیگر کمتر دیده می‌شود. اولین مزیت این است که ابو مخنف تمام مسموعات در رابطه با واقعه عاشورا را در ابتدا می‌آورد. دوم آن‌که به همه گزارش‌های مخالفان جریان امام حسین (ع) اشاره کرده است. سومین اقدام ابومخنف به این نکته بازمی‌گردد که بخشی از مطالب را از زبان قاتلان حضرت حسین (ع) آورده است.
او افزود: ما باید بین سنت تاریخ‌نویسی و حکم شرعی تفاوت قایل شویم. در حکم شرعی کسی با قاتل امام حسین (ع) صحبت نمی‌کند اما برای روایت واقعه تاریخی ایرادی ندارد. یکی از دلایلی که مخالفان ابومخنف نسبت به کتاب او بیان می‌کنند، به همین سه مورد بازمی‌گردد.
این پژوهشگر با اشاره به این که کتاب «مقتل الحسین» در حال حاضر وجود خارجی ندارد توضیح داد: مورخان بعد از ابومخنف، مطالبی را به نقل از او روایت کرده‌اند. عمده روایت‌های ابومخنف توسط طبری نقل شده است. طبری مطالب خود را با واسطه ابن‌هشام از ابومخنف نقل می‌کند. در برخی موارد هم به صورت مستقیم از او نقل قول کرده است. به اعتقاد مورخان، مقتلی که از ابومخنف در بازار وجود دارد، قابل اعتماد نیست. طبری 126 روایت را از او نقل کرده است. 100 روایت را به‌صورت مستقیم و 10 روایت را با واسطه ابن هشام آورده است. 16 روایت را هم از «عمار دهنی» نقل می‌کند که با امام باقر (ع) در ارتباط بوده است.
ربانی‌زاده تصریح کرد: تا قرن هفتم هجری گزارش‌هایی که درباره امام حسین (ع) وجود دارد موثق هستند. از این قرن به بعد خصوصا در دوره قاجاریه، مداحان به آلام و دردهای امام پرداختند و هرچه به ذهنشان رسید به این واقعه اضافه کردند. آن تحریفات، الگوی مداحی در کشور شد و از آن دوران تاکنون ادامه دارد.
در این بخش از نشست، یکی از حاضران این سؤال را مطرح کرد که از حوادث در زمان خود حتی در زمان ما هم تعبیرها و برداشت‌های متعددی می‌شود بنابراین نقل‌های مرتبط با این وقایع عاشورا تا چه اندازه معتبر و قابل استناد هستند؟
محمدرحیم ربانی‌زاده در پاسخ به این پرسش گفت: در رابطه با ولادت و بعضا شهادت ائمه (ع) روایت قطعی وجود ندارد اما در رابطه با واقعه عاشورا، ابومخنف 70 و یا 80 درصد از واقعه را گزارش کرده است. اگرچه در رابطه با شیعه یا سنی بودن ابومخنف تردید است اما از آنجا که این مورخ به همه مسموعات اشاره می‌کند بنابراین گزارش‌هایش قابل اعتماد است. همچنین همه مورخان بعدی به اثر او استناد کرده‌اند، به همین دلیل هیچ راهی جز پذیرفتن این مقتل نداریم.
عبدالزهراء کعبی و مقتل او
در ادامه نشست دکتر شهره انصاری وارد بحث اصلی شد و به معرفی کتاب مقتل «روز حسین: مقتل علامه عبدالزهراء کعبی» پرداخت. به گفته این پژوهشگر، کتاب «روز حسین: ...» که با نام عربی «مقتل الحسین» یا «قتیل العبرات» نوشته شده، روایت این واقعه از شیخ «عبدالزهراء بن فلاح کعبی» از ادبای مشهور کربلاست که در دهه‌های اخیر او را به‌عنوان سرشناس‌ترین مقتل‌خوان جهان اسلام معرفی می‌کنند. او فن خطابه را نزد دو استاد ایرانی فرا می‌گیرد و هنگامی‌که خطیبی تمام می‌شود، همه عمر خود را وقف مجالس امام حسین (ع) می‌کند. این عالم را به این دلیل «عبدالزهراء» می‌نامند که روز ولادت حضرت زهرا (س) به دنیا آمد و روز وفات آن حضرت، رخت از دنیا بست. اشعار باقی‌مانده از این علامه نشان می‌دهد که در فن شعر هم مسلط بوده است. تجمع‌هایی که در مجالس مقتل‌خوانی عبدالزهراء کعبی شکل می‌گرفت، به مذاق دولت عراق خوش نیامد، بنابراین با قهوه مسموم، این مقتل‌خوان برجسته را به شهادت رساندند.
انصاری محتوای این مقتل را به دو بخش تقسیم کرد و توضیح داد: قسمت اول به جریان شهادت امام حسین (ع) و یارانش و قسمت دوم به غارت خیام و اسارت اهل بیت (ع) اختصاص دارد. کتاب «روز حسین» سه سال پیش توسط علی کاظمی در ایران ترجمه شد. معادل فارسی کلمه «قتیل العبرات»، «کشته اشک‌ها» است. به چند دلیل به حضرت حسین (ع) این لقب را داده‌اند. دلیل اول به روایات منقول از زبان پیامبر (ص) و امام علی (ع) درباره حضرت برمی‌گردد و دیگر اشک‌هایی است که در مجالس امام حسین (ع) ریخته می‌شود.
این پژوهشگر نثر روان «روز حسین: مقتل علامه عبدالزهراء کعبی» را یکی از ویژگی‌های ساختاری آن برشمرد و گفت: این مقتل در مقایسه با مقتل‌هایی که به زبان فارسی ترجمه شده‌اند، نثری سلیس و روان دارد. از آنجایی که دیگر مقاتل توسط افاضل علما ترجمه شده‌اند، غالبا نثرشان سنگین است. علاوه بر این، مترجم، کتاب را به صورت روایاتی خطی نقل می‌کند. همچنین تشبیهات و استعاره‌های بدون اغراق در کتاب از لحن روایی آن نمی‌کاهد. اغلب کتاب‌های مقتل تک‌صدا هستند و سوم شخص مفرد، آنها را روایت می‌کند اما در این اثر با مقتلی چندصدایی روبه‌رو هستیم.
جنبه‌های اجرایی و نمایشی مقاتل
در بخش دیگری از این نشست دکتر زهرا حیاتی، جنبه‌های اجرایی و نمایشی کتاب‌های مقتل را مورد بررسی قرار داد. او اظهار کرد: در بررسی مقاتل، دیدگاه‌هایی در زمینه‌های تاریخی، مناسبات مقتل‌ها با فرهنگ ایرانی، ارتباط با گفتمان سیاسی عصر، جنبه‌های زبانی و ترجمه‌ای، جنبه‌های روایی و داستانی، وجوه اجرایی و نمایشی مقتل‌ها و ... را می‌توان لحاظ کرد.
او افزود: روضه، نوحه و مقتل‌خوانی در زمینه واقعه عاشورا جریانی است که یک نفر این رویداد تاریخی را برای جمعی که حاضر هستند به‌صورت شفاهی روایت می‌کند. بنابراین چون مخاطبان حضور دارند با یک اجرای شفاهی روبرو هستیم. در هر اجرای شفاهی، شیوه بیان تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. شیوه مقتل‌خوان‌ها در طول تاریخ، قوانین ثابت و هنجارهایی را پیدا کرده است که از طریق این هنجارها می‌توان بدعت‌های هر مقتل‌خوان را شناخت. اگر بتوانیم هنرمندی‌های مقتل نویسان را احصا و به جامعه مداحان اهدا کنیم، بسیار مؤثر خواهد بود.
حیاتی در ادامه، بخش پیوستن زهیر بن قین به یاران امام حسین (ع) را از دو مقتل «لهوف» و «روز حسین» قرائت کرد و به مقایسه این بخش در دو اثر پرداخت.
انگیزه‌های یک بانی
هادی محقق ــ بانی چاپ کتاب و مدیر مؤسسه مهر امام هادی (ع) ــ به عنوان آخرین سخنران، با اشاره به انگیزه‌ای که او را به سمت چاپ کتاب «روز حسین: مقتل علامه عبدالزهراء کعبی» کشاند گفت: در حدود 4 سال پیش کتابی را مطالعه می‌کردم که مرا منقلب کرد و بر آن داشت که این اثر را به چاپ برسانم تا اگر کسی با مطالعه آن به گریه افتاد، من هم ثوابی برده باشم. در حدود سال 1359 پدرم این کتاب را با ادبیات آن زمان منتشر کرد. ما هم به ویرایش دوباره آن پرداختیم. مینیاتور روی جلد این اثر توسط آقای آزاد از شاگردان استاد فرشچیان طراحی شده است.
او افزود: ما از 10 سال امامت امام حسین (ع) فقط درباره یک روزش اطلاعات داریم که آن را هم دشمنان روایت کرده‌اند. در روایت‌های مختلف، بحث معرفت امام حسین (ع) بسیار مطرح شده است. این حضرت به مانند معدنی می‌ماند که هر کس به اندازه معرفت خود از آن برداشت می‌کند. عزاداری‌های ما هر اندازه بامعرفت‌تر باشد، مطلوب‌تر خواهد بود. یکی از انگیزه‌های بنده برای انتشار کتاب «روز حسین» این بود که آن را بین نسل دومی‌های خارج از کشور توزیع کنیم زیرا این بچه‌ها از فرهنگ ما دور شده‌اند و نیاز است که این وقایع را به‌خوبی بشناسند. بر همین اساس کار ترجمه این اثر هم رو به پایان است.
این مراسم با مقتل‌خوانی مصطفی آل‌آقا از کتاب «مقتل الحسین» ابومخنف در فضایی روحانی به پایان رسید.
نظر شما