غیاثالدین جمشید کاشانی، آخرین ریاضیدان برجسته دوره اسلامی و از بزرگ‌ترین مفاخر تاریخ ایران به‌شمار می‌آید. وی به تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی ریاضی پرداخت و روش‌های جدید و ساده‌تری برای آن‌ها اختراع کرد. در واقع کاشانی را باید مخترع روش‌های کنونی انجام چهار عمل اصلی (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست. کتاب ارزشمند وی با عنوان «مفتاح الحساب» کتابی درسی درباره ریاضیات مقدماتی است و آن‌را از حیث فراوانی و تنوع مواد و مطالب و روانی بیان، سرآمد همه آثار ریاضی سده‌های میانه می‌دانند.
برخی از مهم‌ترین دستاوردهای غیاثالدین جمشید کاشانی
- محاسبه عدد پی تا شانزده رقم اعشار به نحوی که تا 150 سال بعد کسی نتوانست آن‌را گسترش دهد. الرسالة المُحیطیة (ص ۲۸).
- اختراع ابزار اخترشناسی دقیق از جمله وسیله‌ای به نام «طبق المناطق» برای محاسبه طول ستارگان که کتاب «نزهت‌الحدائق» در شرح آن نوشته شده است.
- دسته‌بندی معادلات درجه اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه چهارم و بالاتر.
- تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روش‌های جدیدی برای آن‌ها.
- اختراع روش کنونی پیدا کردن جذر (ریشه دوم).
- اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشه n اُم عدد دلخواه.
ویترینی از آثار علمی غیاثالدین از نردبان آسمان تا مفتاح‌الحساب
- «مفتاح الحساب» به عربی
- «سُلّمُ السَماء (نردبان آسمان)» یا «رساله کمالیه» به عربی
- «مختصر در علم هیأت» به فارسی
- «زیج خاقانی» به فارسی: این کتاب یکی از آثار مهم نجومی کاشانی به‌شمار می‌رود.
- «شرح آلات رَصَد» به فارسی
- «نُزْهَةُ الحَدائِق» به عربی
- «ذِیلِ نزهة الحدائق»
- «تَلْخیصُ المِفْتاح» به عربی. این رساله گزیده «مفتاح الحساب» کاشانی است.
- «الرِسالةُ المُحیطیة» به عربی
- «وَتَر و جِیب»
- «زیج تَسْهیلات»
(صفحاتی از کهن‌ترین نسخه خطی «مفتاح‌الحساب» موجود در گنجینه ملک)
نگاهی به «مفتاح الحساب» اثر ماندگار غیاثالدین جمشید کاشانی
غیاثالدین جمشید کاشانی، کار نگارش «مفتاح الحساب» را که بی‌تردید مهم‌ترین، مفصل‌ترین و برجسته‌ترین کتابِ ریاضیات عملی در دوره اسلامی به‌شمار می‌آید، در سوم جمادی‌الاولی سال ۸۳۰ قمری برابر با ۲ مارس ۱۴۲۷ میلادی به پایان رسانده و آن‌را به «الغ بیگ» هدیه کرده است.
كاشانی «مفتاح الحساب» را به زبان عربی و به عنوان كتاب درسی تأليف كرده، به‌طوری‌كه در مدارس و حوزه‌های علمی قديم، پس از «خلاصة الحساب» شيخ بهايی تدريس می‌شد. اما این اثر در عین حال شامل ابداعات بکر زیادی است و همین ویژگی موجب شد که صدها سال به عنوان کتاب آموزشی و کتاب دستی ریاضیات مورد استفاده قرار گیرد. وی خلاصه‌ا‌ی از مطالب «مفتاح الحساب» را در سال 824 هجری قمری با عنوان «تلخيص المفتاح» تهيه كرده است.
«مفتاح الحساب» همان گونه كه از نام آن برمی‌آيد، كتابی مقدماتی درباره علم حساب و از ابتدايی‌ترين مطالب، مثل تعريف حساب، شروع می‌كند و به شرح همه جزئيات و روش‌هايی مي‌پردازد كه در حساب آن زمان شناخته شده بود.
كاشانی «مفتاح الحساب» را در يک مقدمه و پنج مقاله تأليف كرده است. هرکدام از این مقالات شامل چند باب است. مقاله نخست شامل 6 باب و درباره حساب عددهای صحيح با ارقام هندی است. مقاله دوم که در 12 باب تنظیم شده درباره حساب كسر نوشته شده است. مقاله سوم که شامل 6 باب است به طريق حساب منجمان اختصاص دارد. مقاله چهارم در قالب مقدمه و 9 باب تدوین شده و به موضوع مساحت پرداخته است. مقاله پنجم نیز که درباره استخراج مجهولات از طریق جبر و مقابله و خطئین و غيره با قواعد حسابی است، شامل چهار باب می‌شود.
گنجینه ملک، محل نگهداری کهن‌ترین نسخه «مفتاح‌الحساب»
کهن‌ترین نسخه خطی کتاب «مفتاح‌الحساب» در گنجینه موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. در این کتابخانه علاوه بر این نسخه که متعلق به قرن نهم هجری است، سه نسخه دیگر کتاب متعلق به قرن‌های دهم، یازدهم و دوازدهم هجری قمری نیز موجود است.
اهمیت «مفتاح‌الحساب» از زاویه نگاه پژوهشگران و شرق‌شناسان
يوشكويچ درباره اين كتاب می‌گويد: «مفتاح الحساب کتابی است درسی، درباره رياضيات مقدماتی كه استادانه تأليف شده و مؤلف آنچه را مورد نياز طبقات مختلف خوانندگان آن كتاب می‌تواند بود، درنظر گرفته است.»
در سال ۱۸۶۴ میلادی، فرانتس وپکه، محقق آلمانی الاصل ساکن فرانسه، بخشی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرد.
در سال ۱۹۴۴ میلادی، پاول لوکی، بخش قابل توجهی از «مفتاح الحساب» را به آلمانی ترجمه و تشریح کرد. این ترجمه نیز همچون ترجمه «رسالة محیطیه» پس از مرگ لوکی و در سال ۱۹۵۱ میلادی منتشر شد. وی همچنین مقاله مهمی درباره روش کاشانی در پیدا کردن ریشه n اُم اعداد نوشت.
در سال ۱۹۵۶ میلادی، بوریس روزنفلد، آدُلف یوشکویچ و سِگال، تصویر یک نسخه خطی این اثر و نیز تصویر یک نسخه خطی «رساله محیطیه» را همراه با ترجمه روسی آن در مسکو به چاپ رساندند.
در سال ۱۹۶۷ میلادی، احمد سعید الدمرداش و محمد حمدی الحفنی الشیخ، متن عربی این کتاب را در قاهره به چاپ رساندند. غلط‌های این چاپ حتی از غلط‌های نسخه خطی چاپ مسکو بیشتر است.
در سال ۱۹۷۷ میلادی نیز، نادر النابلسی یک‌بار دیگر تمامی این کتاب را با حواشی نسبتا سودمند و با دقتی بیشتر از دو مصحح قبلی در دمشق به چاپ رساند.
تازه‌های نجوم از ابتدای سال 94
از ابتدای سال 94 تاکنون تعداد 18 عنوان کتاب در زمینه علم نجوم در کشور منتشر شده که هشت عنوان از این آثار نخستین حضورشان را در بازار نشر تجربه کردند و 10 کتاب نیز به چاپ مجدد رسیدند. تعداد آثار تالیفی این حوزه 4 عنوان و آثار ترجمه شده 14 عنوان بوده است. سهم ناشران تهرانی از انتشار کتاب‌های نجوم در سال جاری 16 عنوان بوده و دو کتاب نیز از سوی ناشران شهرستانی به بازار نشر عرضه شده است.
کتاب «رياضی و هوش پيش‌دبستانی» نوشته پرستو محمودعربی در این مدت از سوی انتشارات گاج یکصد و بیست و هفتمین چاپ خود را تجربه کرده است.
(صفحه آخر «رساله محیطیه»)
«100 حقيقت شگفت‌انگيز درباره فضا»
سو بكليک؛ مترجم: مسعود سلطانی - ذكر - 48 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 3 سال 1394 - 1000 نسخه - 42000 ريال.
«آسمان پرستاره: مجموعه كتابهای سيارات، ستارگان، دنباله‌دارها و شهابها و خورشيد و ماه»
پاتريک مور؛ مترجم: حميدرضا گياهی يزدی - موسسه فرهنگی مدرسه برهان - 96 صفحه - خشتی (گالينگور) - چاپ 7 سال 1394 - 3000 نسخه - 150000 ريال.
«آسمان شب (نجوم): راهنمای هر روزه برای هر شب»
جيمی جاب؛ مترجم: هايده غلامی - طلايه - 158 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 700 نسخه - 85000 ريال.
«التذكره فی علم الهيئه»
محمدبن‌محمد نصيرالدين‌طوسی؛ مقدمه: حسن امينی؛ مصحح: جميل رجب - ميراث مكتوب - 286 صفحه - وزيری (گالينگور) - چاپ 1 سال 1394 - 200 نسخه - 300000 ريال.
«الفبای المپياد نجوم و اختر فيزيک»
محمد بهرام‌پور؛ ويراستار: احسان مهرجو؛ معين پناهنده - دانش‌پژوهان جوان - 296 صفحه - جلد 1 - وزيری (شوميز) - چاپ 3 سال 1394 - 2400 نسخه - 156000 ريال.
«بر شانه‌های غول: مباحثات علمی گاليلئو گاليله»
استيون هاوكينگ؛ مترجم: مريم توفيقی؛ مائده فضل‌علی‌زاده - سبزان - 336 صفحه - رقعی (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 1000 نسخه - 180000 ريال.
«دايره‌المعارف نجوم (فضا و كهكشان)»
علی ذوالفقاری؛ ويراستار: الهه سوداچی - گوهر انديشه - 416 صفحه - رحلی (گالينگور) - چاپ 2 سال 1394 - 1000 نسخه - 600000 ريال .
«ستارگان و كهكشانها»
جان كرک‌وود؛ مترجم: سيدحجت‌الحق حسينی؛ ويراستار: مجيد عميق - نشر پيدايش - 40 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 8 سال 1394 - 2000 نسخه - 60000 ريال.
«ستاره‌ها»
ا.آر. كينگ؛ مترجم: شادی حامدی‌آزاد - بصيرت - 168 صفحه - رقعی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 85000 ريال.
«نجوم قديم و بازتاب آن در ادب پارسی»
عباس ماهيار؛ ويراستار: افسانه قارونی - اطلاعات - 754 صفحه - وزيری (گالينگور) - چاپ 2 سال 1394 - 1050 نسخه - 320000 ريال.
تازه‌های ریاضیات از ابتدای سال 94
در مدت بیش از سه ماهی که از سال 94 گذشته تاکنون 389 عنوان کتاب در زمینه علم ریاضیات در کشور منتشر شده که 179 عنوان از این آثار نخستین‌بار راهی بازار نشر شدند و 210 کتاب نیز به چاپ مجدد رسیدند.
در این مدت 364 کتاب تالیفی و 25 کتاب ترجمه شده در حوزه ریاضیات منتشر شده که سهم ناشران تهرانی از انتشار این آثار 343 عنوان و سهم ناشران شهرستانی 46 عنوان بوده است.
«150 بازی و فعاليت عددی برای تقويت ذهن»
جين كمپ؛ كلر والترز؛ مترجم: ابوالفضل اميريان - 128 صفحه - رقعی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 200000 ريال.
«آموزش فنون محاسبات سريع رياضی»
صادق دوانی؛ ويراستار: مليحه واشقانی فراهانی؛ زهرا وفايی - بين‌المللی گاج - 96 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 10 سال 1394 - 3000 نسخه - 50000 ريال.
«اصطلاحنامه رياضيات»
ملوک‌السادات حسينی بهشتی؛ سعيده وفايی؛ مهرداد نوروزی اقبالی - پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ايران، چاپار - 906 صفحه - رحلی (گالينگور) - چاپ 1 سال 1394 - 500 نسخه - 850000 ريال.
«اقتصاد رياضی»
صادق‌علی موحدمنش؛ فائزه فتحی - روجين مهر - 364 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 200000 ريال.
«اورژانس رياضی (احياء مفاهيم پايه رياضيات دبيرستان)»
كبری رجوانی - پژوهشگران نشر دانشگاهی - 640 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 465000 ريال.
«تاريخ هندسه»
هاواردويتلی ايوز؛ مترجم: محمدهادی شفيعيها - شركت انتشارات علمی و فرهنگی - 106 صفحه - رقعی (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 1500 نسخه - 90000 ريال.
«جدول سودوكو: هوش منطقی»
ثريا مطهرنيا - تيزهوشان برتر، منگان - 48 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 35000 ريال.
«روش‌های رياضی در فيزيک»
جورج‌براون آرفكن؛ هانس وبر؛ مترجم: اعظم پورقاضی - مركز نشر دانشگاهی - 714 صفحه - جلد 1 - وزيری (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 224000 ريال.
«رياضی كاربردی»
كورش امامی؛ محمدهادی سيفی؛ ويراستار: آرمين امامی - اميد دانا - 280 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 2000 نسخه - 95000 ريال.
«رياضی و هوش پيش‌دبستانی»
پرستو محمودعربی؛ زيرنظر:سعيد فرهادي‌پور - بين‌المللي گاج - 100 صفحه - خشتي (شوميز) - چاپ 127 سال 1394 - 5000 نسخه - 60000 ريال.
«رياضيات كانگورو 9 و 10»
مترجم: برديا حسام - فاطمی - 282 صفحه - رقعی (شوميز) - چاپ 3 سال 1394 - 1000 نسخه - 165000 ريال.
«رياضيات و هوش»
كتايون مهرآبادی - مبتكران، پيشروان - 28 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 1200 نسخه.
«كاربرد رياضيات در حل مسايل مهندسی»
احمد باقری؛ ويراستار: حسين صفری‌نژاد - كادوسان - 244 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 140000 ريال.
«كتاب آزمون رياضيات گسسته و جبر و احتمال»
علی منصف شكری؛ آرش عميد؛ زيرنظر: عليرضا شعبانی نصر - بين‌المللی گاج - 80 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 6 سال 1394 - 1500 نسخه.
«كمک آموزش رياضی»
فاطمه ماشااله‌پور - پيام سحر - 48 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 400 نسخه - 150000 ريال.
«گنجينه طلايی رياضيات پايه (رشته حسابداری، مديريت و علوم اجتماعی)»
داريوش كوهی - پيام دانشگاهی - 434 صفحه - خشتی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 180000 ريال.
«مرجع كاربردی Mathematica»
يوجسن دان؛ مترجم: صالح باقری - كتاب پديده - 196 صفحه - جلد 2 - وزيری (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 195000 ريال.
«معجزات نجومی با ادله رياضی در قرآن»
عزيز فتحی - آراس - 160 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 3 سال 1394 - 1000 نسخه - 60000 ريال.
«مقدماتی از رياضيات»
محمدسعيد باريک‌بين - مومنين - 144 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 100000 ريال.
«مينياتورهای رياضی»
اسوتوسلاو ساوچو؛ تيتو آندرسكو؛ مترجم: محمد شريفی - دانش‌پژوهان جوان - 238 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 2000 نسخه - 132000 ريال.
(صفحاتی از کهن‌ترین نسخه خطی «مفتاح‌الحساب» موجود در گنجینه ملک)
«نخستين واژه‌نامه رياضی من»
كريستين راجرز؛ ثوری لارج؛ مترجم:عزيزه رحمانی - قديانی، كتابهای بنفشه - 136 صفحه - رحلی (گالينگور) - چاپ 1 سال 1394 - 1650 نسخه - 300000 ريال.
«نگاهی شهودی به معادلات و نامعادلات (ويژه رشته‌ی رياضی و فيزيک و تجربی)»
عبدالرضا منتظری - گزينه اول - 72 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 100000 ريال.
«همه ما رياضیدان هستيم!»
مينا مهرورز؛ ويراستار: ميرشهرام صدر - موسسه فرهنگی مدرسه برهان - 92 صفحه - رحلی (گالينگور) - چاپ 1 سال 1394 - 1000 نسخه - 500000 ريال.
«هوش هندسی: محيط و مساحت»
سحر گنجو حقيقی - بين‌المللی آبرنگ - 24 صفحه - رحلی (شوميز) - چاپ 2 سال 1394 - 5000 نسخه - 75000 ريال.
«واژه‌نامه رياضی و آمار: انگليسی - فارسی، فارسی - انگليسی»
گردآورنده: انجمن رياض ايران؛ مركز آمار نشر دانشگاهی گروه رياضی؛ ويراستار: مهدی بهزاد – مركز نشر دانشگاهی - 356 صفحه - وزيری (شوميز) - چاپ 8 سال 1394 - 500 نسخه - 180000 ريال.
نظر شما