خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نوشتن درباره زنان حتی با رویکرد تالیف و تدوین کاری بس دشوار است، زیرا هنوز پیدا کردن منابع تخصصی درباره آنها حتی با گذشت سال‌های بسیار از پدید آمدن منابع جدید امر توانفرسایی است. زنان تا پیش از قرون جدید قشر ناپیدای جامعه بودند و پس از حرکت جوامع به سوی توسعه باز هم به سختی از حضور آنها در اجتماع استقبال شد. از این رو مطالعه سرگذشت آنها و گاه حتی بیرون کشیدن نامشان از تاریخ امری وقت‌گیر و سخت است. حال که جامعه ما شعار حضور زنان را در سرلوحه خود دارد و در بیشتر علوم زنان با تکیه به لیاقت خود ظاهر شدند، برای تقویت و ثبت این حضور در تاریخ نیاز است پژوهش‌های گسترده‌ای از سوی علاقه‌مندان و پژوهشگران صورت بگیرد. مهناز مقدسی با همراهی محمدرضا سهرابی تلاش کرده تا فهرستی از زنان شاخص ایران و جهان را در فرهنگنامه زنان ارائه دهد. با وی که کارشناسی ادبیات فارسی دارد و کارشناسی ارشد خود را در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی گذرانده، درباره چند و چون این فرهنگنامه به گفت‌وگو نشستیم.
خانم مقدسی لطفا برای پرسش نخست بفرمائید چرا با وجود برخی کتاب‌های مرجع که درباره زنان وجود داشت، سراغ جمع‌آوری فرهنگنامه زنان رفتید؟ این فرهنگنامه چه مطالب جدیدی به منابع قبلی اضافه می‌کند؟
طرح فرهنگنامه زنان را در سال 1388 با همراهی محمدرضا سهرابی آغاز کردیم، طرحی که از حمایت مالی انتشارات پیام عدالت برخوردار و به نوعی سفارش این فرهنگنامه از سوی این انتشارات بود. در همان زمان، وقتی کتاب‌هایی را که درباره حوزه زنان منتشر شده بود، بررسی می‌کردیم، متوجه شدیم که هیچ‌کدام از این منابع پاسخگوی نیاز پژوهشگران حوزه زنان نیست. هر کدام از این منابع یک کاستی‌هایی به لحاظ ساختار و اطلاعات داشت. از طرفی ما خواهان انتشار اثری با تجمیع اطلاعات از زنان در همه حوزه‌ها بودیم. با این اندیشه به پژوهش و تحقیق درباره فهرست زنان در منابع موجود پرداختیم و اسامی کتاب‌هایی را که به عنوان منابع برای استخراج مدخل‌ها به کار بردیم نیز در انتهای فرهنگنامه درج کردیم؛ کتاب‌هایی که پژوهشگران برای دستیابی اطلاعاتی در حوزه زنان آنها را جستجو می‌کردند؛ در حد هفت تا هشت منبع بودند به عبارتی اطلاعات درباره زنان در یک اثر تجمیع نشده بود و پژوهشگران ناچار بودند برای دستیابی به اطلاعات چندین منبع را جستجو کنند. ضمن این‌که در این منابع برخی اسامی زنان در حوزه علوم، ورزش و اسطوره به شکل دقیق ارائه نشده بوذ. از طرفی تا مدت‌ها دانشنامه «کارنمای زنان کارای ایران» اثر پوران فرخزاد اطلاعات دقیقی از زنان در حوزه ادبیات، هنر، اجتماعی و سیاست ارائه می‌کرد، با وجود این، اثر وی نیز همه حوزه‌های فعالیت زنان را دربرنمی‌گرفت. از این رو در سایر رشته‌ها با کمبود یا نقصان اطلاعات مواجه بودیم.
ما برای رفع کاستی‌ها و کمبود اطلاعات جامع از فعالیت زنان در همه حوزه‌ها، سراغ تالیف فرهنگنامه زنان رفتیم تا مجموعه‌ای گردآوری کنیم که بتواند کم و کسری را که منابع دیگر داشتند برطرف کند و طرح جامع‌تری در اختیار پژوهشگران این حوزه قرار دهند. اگرچه در آغاز کار، طرح ما به این وسعتی که امروز می‌بینید، نبود. در مرحله نخست تلاش ما بر این بود که یک دانشنامه یا فرهنگ‌نامه‌ای تدوین شود که درباره هر زن شاخص در اندازه 200 کلمه مطلب داشته باشد، اما هنگام کار متوجه شدیم که اگر مقاله 200 کلمه‌ای به 800 کلمه تبدیل شود، مشکلی ندارد و چه بسا بتواند اطلاعات کامل‌تری ارائه دهد. ضمن این‌که افزودن منابع در مقاله‌ها ما را یک گام به تدوین اثری پژوهشی‌تر نزدیک می‌کرد. از طرفی با تلاش در رعایت استانداردهای امر پژوهش، افراد دیگری که بخواهند در این حوزه قدم بردارند، می‌توانند با استناد به منابع مقاله‌های فرهنگنامه سرنخ‌های بیشتری درباره شخص موردنظر خود پیدا کنند. همه این دوراندیشی‌ها باعث شد طرحی که قرار بود در مدت زمان دو سال تدوین شود، چهار سال و نیم به طول بینجامد.
اشاره کردید که در فرهنگنامه به زنان از دوره باستان تا دوره معاصر پرداختید، دسترسی شما به منابع چگونه بود؟
ما مجموعه‌ای بیش از شصت تا هفتاد منبع را در تدوین «فرهنگنامه زنان ایران و جهان» بازبینی کردیم و بیشتر فرهنگ‌های اساطیر که منتشر شده بود، همچون اساطیر چین، خاورمیانه و ژاپن را نیز از نظر گذراندیم. هرجا ردپای یک ایزدبانو را مشاهده کردیم، نام آن ایزدبانو را یادداشت می‌کردیم. به این ترتیب می‌توان گفت تقریبا 35 عنوان کتاب فارسی و 10 عنوان کتاب خارجی از اصلی‌ترین منابع ما در این تالیف بودند، اگرچه منابع دیگری را نیز جستجو کردیم. در آغاز طرح قرار بر این بود که شخصیت‌ها در 200 مدخل گنجانده شود. به دلیل این محدودیت به این فکر افتادیم که مهم‌ترین چهره‌های زن هر دوره (از باستان تا معاصر) را بر اساس یک سری معیارهای معین انتخاب کنیم. بنابراین یک نموداری نیز ترسیم کردیم که این نمودار کمک می‌کرد تا افرادی را در تمام رشته‌ها پیدا کنیم، بر این اساس 1800 مدخل را پر کردیم و 200 مدخل را به ویژه در حوزه معاصر باز گذاشتیم. ضمن این‌که برخی چهره‌ها در هنگام تدوین به ما پیشنهاد می‌شد که در مدخل‌ها گنجانده شود زیرا در منابع پیش روی ما، بیشتر به افرادی که زنده نبودند، پرداخته شده بود و افراد زنده را شامل نمی‌شد. برای ما، پیدا کردن افراد زنده و چهره‌های معاصر که بخشی از کار بر آن متمرکز شده بود، کار آسانی نبود. این بخش یکی از قسمت‌های دشوار کار بود. به هر حال آن 200 مدخل نیز هنگام کار تکمیل شد. با این وجود هنگام ویرایش و پالایش طرح، همه دو هزار مدخل وارد نشد، زیرا در مراحل مختلف تعدادی از این چهره‌ها حذف و تعدادی نیز اضافه شد. اما در نظام ارجاعی که طراحی کردیم و نام شخصیت‌ها را در آن قرار دادیم، تعداد ارجاعات را که محاسبه کنید با بیش از دو هزار مدخل مواجه می‌شوید. ضمن این‌که ما در این پژوهش مهم‌ترین منابع را بررسی و اسامی را از آن بیرون کشیدیم.
فرهنگنامه زنان ایران و جهان چه ویژگی‌هایی دارد؟
با توجه به آثاری که تا کنون در این زمینه وجود دارد، اگر بخواهیم اثر حاضر را با آنها مقایسه کنیم، باید بگویم با توجه به آن‌که در محضر استاد آذرنگ، سمیعی و سعادت، امر دانشنامه‌نگاری و فرهنگنامه‌نویسی را آموخته بودم. نخست در این اندیشه بودم که این فرهنگنامه چه نیازی از مخاطب را می‌تواند برآورده کند؟ این نیازسنجی کمک کرد تا ما به این فکر کنیم که چه کسانی را برگزینیم که تمام حوزه‌ها را نیز دربرگیرد. ضمن این‌که اثر تالیف شده، ساختار مرتب و منظمی داشته باشد و اطلاعات آن مستند به منابع باشد. (اگرچه منظورم این نیست که همه اطلاعات لزوما از منابع دست اول استخراج شده است) با این پیش زمینه باید یادآوری کنیم که از برخی شخصیت‌های جهان در منابع پارسی ردپایی وجود نداشت و این افراد، آن‌قدر معاصر بودند که نام آنها در هیچ منبعی نیز ثبت نشده بود، اما از جوایز و شهرتی که پیدا کرده بودند، نام آنها در اینترنت به راحتی قابل دسترسی بود و ما با نگاهی به کارنامه آنها پی می‌بردیم که این افراد وجود دارند. پس ناچار شدیم در برخی مواقع برای استخراج اسامی و اطلاعاتی درباره این زنان از منابع غیرفارسی به ترجمه روی بیاوریم و به چند منبع معتبر غیرفارسی (که پیدا کردن همین منابع نیز کار آسانی نبود) مراجعه کنیم. بنابراین برای دریافت اطلاعات افراد خارجی که نام آنها در منابع غیرپارسی بود، چند مترجم که در خدمت طرح بودند، به چندین منبع مراجعه و آنها را ترجمه کردند. ضمن این‌که اگر ردپایی از این چهره‌ها حتی در حد چند سطر در فرهنگنامه غلامحسین صدری افشار یا فرهنگ اعلام سخن بود، به آن نیز می‌پرداختیم تا دوستان بدانند به این افراد حداقل در یک منبع پارسی اشاره شده است.
همچنین در مراجعه به آثاری که درباره حوزه زنان تالیف شده، به این نکته پی بردیم که به جز «دایره‌المعارف زن ایرانی»، بیشتر کتاب‌های این حوزه منابع خود را اعلام نکردند. اگرچه این دایره‌المعارف نیز تنها به زنان پارسی پرداخته و وارد زنان حوزه معاصر نشده است. ما در «فرهنگنامه زنان ایران و جهان» تلاش کردیم این نقص جبران شود. ضمن این‌که فهرست فعالیت زنان را در بیشتر رشته‌ها دنبال کردیم و علومی مانند ورزش و اسطوره را در نیز نظر گرفتیم. اگرچه در منابع دیگر درباره زنان در برخی رشته‌ها به طور جسته و گریخته مطالبی وجود داشت، اما در حوزه ورزش و علومی مانند ریاضیات، فیزیک و شیمی و حتی کامپیوتر ردپایی از اسامی آنها وجود نداشت. از طرفی در «فرهنگنامه زنان ایران و جهان» علاوه بر این علوم، سراغ عرصه‌ای مانند صنایع دستی از جمله سوزن‌دوزی و پارچه‌بافی که هیچ سابقه‌ای از آنها در منابع فارسی نمی‌توان یافت، رفتیم. این در حالی است که ما درباره فهرست زنان در هنرهای دستی منبعی نداشتیم و اکنون پس از انتشار این کتاب باز هم برخی اسامی را می‌بینیم که آنها را از قلم انداختیم، زیرا از آنها نشانی و منبعی نداشتیم که به آن مراجعه کنیم. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این فرهنگنامه که می‌تواند برای پژوهشگران گامی رو به جلو باشد، این است که در پایان جلد دوم آن یک نمودار ارائه شده که بر اساس این نمودار مدخل‌نامه آن ذکر شده، مدخل‌نامه‌ای که ما در آن علوم جستجو شده را مشخص و یادآور شدیم که چه علومی را مورد توجه قرار دادیم و افراد را با توجه به آن علوم معرفی کردیم. همچنین بر اساس این رویکرد آماری بیان کردیم که در حوزه مثلا فیزیک چند زن فعالیت داشتند. ضمن این‌که توضیح دادیم که چه زنانی از چه رشته‌هایی در این فرهنگنامه معرفی شده‌اند. همچنین در این اثر برخی اطلاعات زندگی‌نامه افراد معاصر که در قید حیات هستند، از جمله تاریخ تولد آنها در گفت‌وگو با خودشان تصحیح شده است. به روز کردن اطلاعات چهره‌های معاصر و تهیه فهرست تقریبا کاملی از آنها یکی دیگر از ویژگی‌های فرهنگنامه است.
همکاری سازمان‌های مرتبط با زنان از نظر در اختیار قرار دادن داده‌ها و اطلاعات با شما چگونه بود؟
برای دریافت اطلاعات به برخی از این نهادها و مراکز در حوزه زنان مراجعه کردیم، اما متاسفانه در این رابطه ما تنها با داشتن روابط توانستیم اطلاعاتی از آنها دریافت کنیم؛ به ویژه درباره زنانی که هنوز در قید حیات هستند. می‌توانم بگویم کسب اطلاعات از زنان شاخص دوره معاصر، یکی از دشوارترین بخش‌های کار ما بود. با وجود این‌که بنده از این شانس برخوردار بودم و تعداد بسیاری از بزرگان فرهنگی را می‌شناختم و زمانی که با آنها تماس می‌گرفتم با ما همکاری می‌کردند، اما متاسفانه در برخی رشته‌ها زمانی که حتی با واسطه به بعضی نهادها یا سازمان‌ها مانند سازمان میراث فرهنگی یا فدراسیون ورزش مراجعه می‌کردیم، هیچ فهرستی نداشتند که در اختیار ما بگذارند. در بعضی موارد نیز از ارائه اطلاعات به دلیل محرمانه بودن آن خودداری می‌کردند. به این ترتیب در دسترس نبودن اسامی و اطلاعات آنها کار ما را دشوار و زمان‌بر می‌کرد. ضمن این‌که برخی از سازمان‌هایی که در حوزه زنان فعالیت داشتند، چندان علاقه‌مند به همکاری با ما نبودند.
خانم مقدسی این دو مجلد از طراحی بسیار رنگارنگی برخوردارند و پوششی از پارچه دارند. درباره جلد کتاب و انتخاب طرح آن چه نقشی داشتید؟
ما نیز مانند همه مولفان کتاب‌ها که پدیدآورندگان در طراحی جلد یا آرایش صفحه اثر خود چندان دخالتی ندارند، دخالتی در طراحی جلد آن نداشتیم، البته این اثر جزء معدود کارهایی بود که مولفان در صفحه‌آرایی و انتخاب عکس‌های آن دخالت داشتند، اما درباره طرح جلد باید بگویم در روزهای پایانی که کتاب در حال آماده‌سازی بود به ناشر پیشنهاد داده شد که در جلد آن از پارچههایی به رنگ شاد استفاده کند و استنباط پیشنهاد دهنده این بود که پارچه به نوعی انتقال‌دهنده یک حس زنانه است. اکنون که فرهنگنامه زنان ایران و جهان با این طرح جلد منتشر شده، برخی این سلیقه را می‌پسندند و عده‌ای نیز بر این باور هستند که جلد کتاب مرجع نباید تا این اندازه رنگارنگ باشد.
در انتخاب عکس‌های به کار گرفته در کتاب چه روشی به کار گرفته شده تا امکان اشتباه کمتر باشد؟
به دلیل مشغله بسیار در جمع‌آوری و تدوین محتوای فرهنگنامه، فرصت این نبود که ما در چینش و انتخاب عکس‌ها نیز دخالت و نظارت کنیم. به همین دلیل در روزهای پایانی که در کنار متن‌ها، عکس چهره‌ها نیز قرار داده شد، ما آنها را مشاهده کردیم و هر جا که درباره عکسی دچار شک می‌شدیم درباره آن جستجو کرده و عکس صحیح را پیدا و جایگزین می‌کردیم. از طرفی فرصت آن نبود که تمام عکس‌ها دقیقا بازبینی شود، اما گروه ویراستاران تا جایی که می‌توانستند عکس‌ها را با اسامی مطابقت دادند و صحت آنها را تائید کردند. ضمن این‌که تلاش شد از افراد عکسی در دوران اوج و شهرت آنها انتخاب شود. با این وجود در عکس اسطوره‌ها با مشکل مواجه بودیم و ناگزیر به تصویرسازی شدیم از این رو با توجه به متن مقاله‌ها از اسطوره‌ها تصویرسازی کردیم. بنابراین با این دورنما می‌توان گفت ارتباط تنگاتنگی با بخش تصویر با وجود کمبود وقت و مسائل تدوین متن‌ها داشتیم.
«فرهنگنامه زنان ایران و جهان» به سرویرستاری محمدرضا سهرابی، با مدیریت علمی مهناز مقدسی و هیات مشاورانی، از جمله کامران فانی، عبدالحسین آذرنگ، فاطمه (بهار) رهادوست، در دو جلدِ مصور سال 1394 منتشر شده است. این کتاب در دو جلد قطع رحلی با حدود 1600 صفحه، به همت انتشارات ارتباط نوین (پیام عدالت) به قیمت 170 هزار تومان به بازار عرضه شد.
سه‌شنبه ۲۴ شهریور ۱۳۹۴ - ۱۱:۳۰
نظر شما