به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در تهران دوره قاجار عزاداری دربار در دهه محرم  نقش ویژه‌ای داشت و بخش عمده مراسم عزاداری این شهر در تکیه دولت برگزار می‌شد که از این تکیه اکنون تنها نامی در مکتوبات تاریخی بر جای مانده است. 

تکیه مهم‌ترین عامل توسعه و گسترش تعزیه

درباره تکیه دولت به استناد کتاب «شرح زندگانی من» اثر عبدالله مستوفی می‌خوانیم: «تکیه دولت یا تگیه دولت که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی نیز نام برده شده‌ است، بنایی است که در عهد ناصرالدین شاه قاجار و به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آئین‌های سوگواری و روضه‌خوانی در ایام عاشورا در طهران برپا شد. تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده‌ است.»

اگر بخواهیم فرهنگ محرم در ایران را بررسی کنیم تا از دل آن به آئین‌ها و رسوم ایرانی برسیم، تهران یک بخش این فرهنگ خاص است. مرکز ثقل فرهنگ محرم در تهران به دوره ناصری و تکیه دولت متمرکز است. برای لمس تهران در دوران قجر جلد دوم کتاب «پرسه در دارالخلافه» تدوین داریوش شهبازی را کاوش کردیم در این کتاب یک ماجرا درباره عزاداری در تکیه دولت نقل شده که آن را برای انعکاس در این روزها مناسب دیدیم. «ماجرای شیر تکیه دولت این بود که شیربان‌باشی سلطنتی در عصر قجر شیری در اختیار داشت. او هر سال آن را به صحن تعزیه در آن تکیه می‌آورد و در بخشی از آن مراسم شرکت می‌داد. در این مطلب چگونگی نگهداری آن شیر و نحوه شرکتش را در این مراسم شرح می‌دهیم.» (ص 235)

مولف پیش از پرداختن به ماجرای تعزیه‌خوانی در عصر ناصری، یک نگاه کلی به پیشینه این رویداد مذهبی در دوره قاجار کرده و نوشته است: «از وقتی که تهران به پایتختی انتخاب شد،‌ تعزیه‌خوانی در تهران هم سر و شکل بهتری یافت. در حقیقت پیشرفت تعزیه در تهران مصادف بود با روی کار آمدن قاجاریه که خود موجب شد تا روحانیان بیش از پیش به میدان آیند. شرع در این عصر بیش از دوره افشاریه و زندیه در سیاست و مسائل اجتماعی نفوذ پیدا کرد و با گذشت زمان این نفوذ گسترده‌تر شد. تکیه مهم‌ترین عامل توسعه و گسترش تعزیه بود، زیرا محل نمایش تعزیه‌ها در آن روزگار اغلب تکیه بود. هرچند صحن کاروانسراها و حتی حیاط خانه‌های بزرگ و جز آن نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. روزگار آغا محمدخان در آشوب و جنگ و گریز گذشت. مدعیان متعدد خاندان زند، برادران ناتنی آغا محمدخان، بازماندگان خاندان افشاریه، حاکمان ولایات در اقصی نقاط کشور از گرجستان و منطقه قفقاز گرفته تا خوارزم و بخارا و خیوه و یا مناطق شرقی ایران نظیر ایالت‌های واقع در افغانستان و پاکستان کنونی خواب و آسایش را از مدعی قاجاری سلطنت ایران گرفته بودند. علاوه بر این وارثان حکومت پتر کبیر در روسیه و عثمانیان و ازبکان متجاوز از شمال و غرب و شرق این سرزمین مترصد بودند که در نبرد دولت مرکزی به قصد تصرف بخش‌هایی از خاک ایران،‌ تیغ آخته کینه بر مردم مناطق مرزی برکشند.» (ص 235)

نمایش‌های عجیب در تعزیه برای جلب توجه شاه

برگزاری یک روال منظم در مراسم مذهبی حضور امام جمعه در تهران شد. شهبازی درباره نقش امام جمعه در تسریع روند تعزیه آورده است: «عصر کوتاه آغا محمدخان به سبب درگیری‌ها و آشوب‌ها تأثیری بر رونق تعزیه در تهران نگذاشت. بلکه حضور شرع و روند رو به افزایش دخالت آن در حکومت و زندگی مردم از دوره فتحعلی شاه در تهران آغاز شد و با ساخته شدن مسجد شاه،‌ بزرگ‌ترین مسجد تهران به سال 1224 ق و برقراری نماز جماعت تجلی یافت. وقتی این جریان در تاریخ تهران بررسی و مطالعه می‌شود، واقعیت این ماجرا آشکار خواهد شد به‌خصوص آن‌که با فرمان شاه قجر به سال 1236 ق میرمحمدمهدی معمم اصفهانی از اصفهان به تهران آمد و نخستین امام جمعه تهران شد و این اقدام، حرکت رو به رشد سهم‌خواهی شرع و پذیرفته شدن آن حق از طرف شاه را روشن می‌سازد. امام جمعه‌دار شدن تهران، موجب برگزاری مرتب‌تر آیین مذهبی و نفوذ بیشتر آن،‌ در زندگی مردم شد،‌ تکیه‌های محلات عتیق تهران و تکیه دولت در غرب ارگ (این تکیه غیر از تکیه دولت ناصری است.) و شرکت شاه و به‌ویژه حاج میرزاآقاسی صدر اعظم محمدشاه در مراسم مذهبی باز هم روند رو به رشد اجرای این مراسم و تعزیه‌خوانی در تکیه‌ها را شتابان کرد.» (ص 236)

ساختن تکیه دولت در عصر ناصری با حضور افراد هنرمند و توانا به دستور ناصرالدین‌شاه میسر شد. در رابطه با عرض اندام اقشار مختلف در ساختن تکیه دولت می‌خوانیم: «در حکومت پنجاه ساله ناصری، بسیاری از پدیده‌های اجتماعی و اختراعات صنعتی و رفتارهای نوظهور متأثر از غرب در تهران باب شد، ولی پا به پای این تحولات، قدرت و روحانیون هم افزایش و مراسم مذهبی توسعه یافت و با ازدواج امام جمعه با دختر شاه این حرکت به اوج خود رسید. با فرمان ناصرالدین شاه،‌ تکیه دولت، عظیم‌ترین و باشکوه‌ترین تکیه تهران بلکه ایران در جنوب ارگ ساخته شد و با اجرای هر ساله مراسم دهه محرم و تعزیه در آن با حضور ناصرالدین شاه و زنان حرم و سفرای کشورهای بیگانه و درباریان و... تعزیه‌خوانی به شکوه و جلالی خاص در این دوره، دست یافت. در این دوران بود که هر دسته و گروهی و یا هر فرد و شخصی،‌ دست به ابتکاری می‌زد و با انجام کارهای نوظهور به قصد خوش آمدن پادشاه،‌ هنرش را می‌نمایاند. زنبورکچی‌ها با شترهای زنبورک بر پشت بسته در تکیه دولت به میدان می‌آمدند،‌ دسته‌ای دیگر از قشون با اسب و اسلحه‌های خود در آن میدان جولان می‌دادند و فیلبان سلطنتی هم با آوردن فیل به میدان در دهه محرم سعی بر آن داشت تا از دیگران عقب نماند.» (ص 236)

در سطور دیگر کتاب با اشاره به شکل‌گیری تکیه در سایر محله‌های تهران و اوج گرفتن تعزیه آمده است: «در تکیه‌های فراوان محلات نیز مردم در دهه محرم به اجرای مراسم مذهبی و تعزیه‌خوانی مشغول می‌شدند. در هر محله‌ای،‌ اهالی با گرد هم آمدن در میدانگاه‌ها و به اصطلاح آن روز خرابه‌ها و زمین‌های نساخته، تکایایی برپا می‌ساختند و با گستردن فرش در کف و نصب پارچه‌های سیاه بر دیوارها و مهیا کردن علم و کتل و علامت و... به برگزاری هر چه باشکوه‌تر این مراسم همت می‌گماشتند. تعزیه‌خوانی در دوره ناصری به اوج خود رسید و در تهران تعزیه‌خوان‌های مشهوری پا به میدان نهادند، تعزیه‌خوان‌هایی چون امرالله ملوس، اکبر تعزیه‌خوان،‌ حاجی بارک‌الله،‌ شیخ حسن و احمد مرمری و غیره. تعزیه‌خوان‌های بنام، دارای القابی بودند که در میان مردم مشهور بود، از قبیل فخرالذاکرین، نقیب‌السادات و معین البکاء؛ ناصرالدین شاه گاه در تکیه‌های دیگر هم حضور می‌یافت از جمله تکیه نیاوران ولی به‌طور کلی مراسم اصلی در تکیه دولت بود و هدف اصلی او در دهه محرم حضور در تکیه دولت بود و با حضور شاه در آنجا، مراسم تعزیه‌ در این تکیه به اوج می‌رسید.» (ص237)

                    

جیب‌های شیربان‌باشی لبالب از سکه و طلای زنان تماشاگر تعزیه

اجرای تعزیه با اسباب و ابزار خاصی همراه بود و گاه در تکیه دولت از حیوانات خاصی در این مراسم استفاده ‌می‌کردند، حضور حیواناتی مانند شیر در تعزیه باعث رونق آن شده و مردم نیز با تماشای چنین تعزیه‌هایی بیشتر دست به جیب می‌شدند. درباره ترفندهایی که در آن عوامل تدارکات تعزیه در استفاده از حیوانات وحشی به کار می‌بردند، می‌خوانیم: «یکی از مراحل اجرای تعزیه در تکیه دولت، حضور شیری بود که به مجلس می‌آوردند و مردم بهت‌زده و ترسیده زمانی که شیریان زنجیر او را می‌گشود، موجب ترس و حیرت بیشتر آنها می‌شد، به‌ویژه آن‌گاه که می‌دیدند، شیر با آن همینه و ابهت، در مجلس آرام و با وقار می‌نشیند. جعفر شهری داستان شیر تکیه دولت را چنین نقل می‌کند: ... در همین روز یعنی روز آخر تعزیه بود که شیر تعزیه که شیری اهلی کرده بود (جای این شیر ابتدا در باغ‌وحش یا فیلخانه واقع در خیابان واگن‌خانه یا اکباتان بود و بعدها به باغ ایلچی در انتهای بازار عباس‌آباد منتقل شد که اواخر از آنجا به مجلس می‌آمد... پای منبر برایش تریاک می‌گذارد و... به آنجا عادتش داده.

روز موعود او را کاملا، البته به غیر از تریاک سیر می‌نمود و روشن بود که با سیری شکم، ‌میل به طعمه نکرده و به خاطر تریاک رو به پله منبر می‌نمود) توسط شیریان‌باشی به مجلس آمده، رها می‌شد و شیر با آرامی و وقار مخصوص خود آمده پای منبر قرار گرفته سر بر پله آن می‌نهاد و همین هنگام بود که شیون و هلهله و هیاهوی رقت‌بار مجلسیان به آسمان برخاسته، تکیه صورت صحرای محشر می‌گرفت. با شیون و خودکشان مردم از مشاهده شیر و تواضع او در برابر منبر، از این روایت که در چنین روزی،‌ یعنی روز بعد از واقعه عاشورا شیری از بیشه‌ای آمده نعش‌های شهدا را پاسداری می‌کند. پس از چند دقیقه شیربان آمده زنجیر به گردن شیر می‌افکند و آن را دور گردانده پول و پیشکشی‌های تماشاچیان دریافت می‌نمود، در آن حد که گاهی جیب‌هایش از سکه و طلاهای زنان لبالب می‌گردید و پس از آن‌که زنجیر شیر کشیده او را از تکیه خارج می‌نمود. این همان شیربان‌باشی بود که غیر از محرم و صفر، هرگاه بی‌پول و حاجتمند می‌شد،‌ فیل سلطنتی را وسیله گدایی قرار داده، دور کوچه و بازار و جلوی دکان‌های این و آن وادار به تمنا می‌نمود.» (ص 238)

نگاهی به تعزیه در تهران عهد ناصری حاکی از این است که برخی افراد برای کاسبی در این مراسم موجب تحریفاتی در واقعه عاشورا شدند. این تحریفات در ساده‌ترین شکل خود استفاده از شیر بود که موجب تحریک عواطف و احساسات مردم در روایت واقعه عاشورا می‌شد. تحریفاتی که امروزه به شکل‌های گوناگون دیگری موجب مشکلات عمده در بیان صحیح تاریخ واقعه عاشورا شده است.

در این باره بیشتر بخوانید:
  شباهت سوگواری‌های ایرانیان با آیین‌های سیاوشان/ پیشینه کهن ساختن تابوت‌های تمثیلی در ایران