خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- چاپ مجموعه دوجلدی «مجموعه مقالات همایش ملی وضعیت کنونی و آینده حقوق ارتباطات و رسانه در ایران» به کوشش عباس اسدی و حامد بابازاده بهانه‌ای شد تا به همین مناسبت درباره حقوق ارتباطات در ایران و چالش‌هایی که این رشته با آن مواجه است، گفت‌وگویی داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید:

- لطفا در ابتدا درباره ضرورت برگزاری این همایش و چاپ این مجموعه توضیحاتی را ارائه کنید؟

دانشگاه علامه طباطبایی در ایران نخستین دانشگاهی بود که رشته حقوق ارتباطات را راه‌اندازی کرد و در این حوزه سال‌هاست که فارغ‌التحصیلانی دارد. این تنها دانشگاه دولتی در کشور است که این رشته را راه‌اندازی کرده و توانسته علاقه‌مندان به این رشته را جذب کند. هدف ما نیز از برگزاری این همایش این بود که احساس می‌کردیم رشته حقوق ارتباطات در ایران مهجور مانده است و هنوز میزان اهمیت آن در سطح جامعه درک نشده است. استقبال از همایش و میزان مقالاتی که به دبیرخانه ارسال شد نشان داد که این موضوع مورد علاقه و توجه محققان ایرانی بوده است. به هر حال پس از دریافت مقالات در محورهای مختلف دریافتیم که هر کدام از مقالات می‌تواند خود به صورت مجزا به شکل کتاب منتشر شود.
 
با تلاش دبیرخانه مجموعه مقالات دوره نخست این همایش چاپ شده است و مقالات مندرج در کتاب نیز درجه کیفی از مرکز پژوهش‌های جهان اسلام و دارای اعتبار علمی بالایی است.
 
- حقوق ارتباطات و رسانه در ایران با چه چالش‌هایی مواجه است؟

مهمترین چالشی که حقوق ارتباطات در ایران با آن درگیر است از چندین ابعاد قابل بررسی است؛ نخست اینکه در ایران مدیران، سردبیران، کارکنان، روزنامه‌نگاران و... از حقوق رسانه‌ای خود آگاه نیستند و جایگاه خودشان را نشناخته‌اند بدین معنی که اگر روزنامه‌ای یا سایتی بسته شود عملاً اغلب مدیران ما نمی‌دانند که از چه حقوقی برخوردار هستند. موضوع دیگر این است که وقتی از حقوق ارتباطات در ایران سخن می‌گوییم بیشتر ذهنمان معطوف به رسانه‌های چون مطبوعات و سایت‌ها می‌شود و کمتر درباره رسانه‌هایی چون رادیو و تلویزیون سخنی گفته شده یا کتاب و مقاله‌ای منتشر شده است.
 
همچنین بسیاری از مراکز حقوقی در ایران بحث حقوق ارتباطات را از منظر آکادمیک آن بررسی نکرده‌اند و از بعد حقوقی آن به این رشته پرداخته‌اند. به طور مثال اگر قرار باشد روزنامه‌ای یا سایتی تعطیل شود ابعاد و پیامدهای این موضوع همواره از منظر حقوق عمومی بررسی شده نه حقوق ارتباطات! دانشگاه‌های ما نیز رشته حقوق ارتباطات را به صورت یک سر فصل کلی تدریس می‌کنند و کمتر موضوعات جزئی آن مانند حقوق آی تی، تئائر، سینما و... بررسی شده است. درباره حقوق رسانه‌هایی چون رادیو و تلویزیون همان‌طور که گفته شد کمتر حرف زده شده است. به هر حال بسیاری از رسانه‌ها ما در ایران جای کار بسیار بیشتری درباره حقوق ارتباطات دارند. ما اکنون مشکل عدم رعایت قانون کپی رایت داریم که جای کار زیادی دارد این در حالی است که در واحدهای درسی ما در این رشته تنها به طرح مباحث کلی بسنده می‌شود.
 
رشته حقوق ارتباطات در کشورهای دیگر دپارتمان مستقلی دارد  اما این رشته در ایران به عنوان بخشی از حقوق عمومی تدریس می‌شود با وجود اینکه همکاران ما در مراکز حقوقی ایران زحمات زیادی را برای حقوق ارتباطات می‌کشند اما باید بگوییم چون این رشته به صورت مستقل دپارتمانی ندارد ما متخصص ویژه حقوق ارتباطات هم نداریم و این یکی دیگر از مشکلاتی است که ما داریم. من در دانشکده حقوق تدریس می‌کنم و پایان‌نامه کارشناسی ارشدم هم به شورای مطبوعات اختصاص داشت. تجربه کار در این حوزه در من این احساس ضرورت را به وجود آورد که با تعدادی از استادان حقوق و ارتباطات به دنبال رشته میان رشته‌ای حقوق ارتباطات باشیم تا بتوانیم پلی را بین حقوق و ارتباطات بزنیم.
 
- موضوعاتی که در این مجموعه دوجلدی درباره حقوق ارتباطات بیشتر و کمتر بررسی شده چه موضوعاتی هستند؟

ما بحث حقوق کیفری و جرائم مطبوعاتی را بیشتر در ایران مورد بررسی قرار دادیم تا سایر مقوله‌ها اما در این همایش اغلب مقالات با محوریت شبکه‌های اجتماعی و مطبوعات تدوین شده بود. یکی از مسایلی که می‌تواند در دوره‌های بعدی بیشتر مورد توجه قرار گیرد بحث حقوق مولف و حق تالیف موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. همچنین ما زمانی که از حقوق مولف حرف می‌زنیم به حقوق مخاطب نیز توجه چندانی نداریم. حقوق مخاطب و کاربر نیز از حلقه‌های مفقوده‌ای است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد در حالی که امروز اغلب مباحث ذیل شبکه‌های اجتماعی طرح شده است.
 
- چه چشم‌اندازی را برای حقوق ارتباطات در ایران ترسیم می‌کنید؟

به هر حال برگزاری همایش‌های این چنینی از آن جهت که حقوق ارتباطات را در ایران حداقل طرح می‌کند مانند لنگه کفشی در بیابان است! در حالی که حقوق ارتباطات باید بیشتر در ایران مورد توجه قرار گیرد چراکه ضرورت آن مدت‌هاست احساس شده است. امروز بسیاری از دادگاه‌ها و مراکز تدوین مقررات حقوق ارتباطات در ایران آشنایی با این حوزه ندارند اما برای آن قانون تصویب می‌کنند، به طور مثال نهادی که در آن آیین نامه تاسیس خبرگزاری‌ها انجام می‌شود نتوانسته از افراد متخصص حوزه حقوق ارتباطات بهره بگیرد به همین دلیل است که در ایران حدود 40 خبرگزاری رسمی فعالیت می‌کنند و در هیچ کجای دنیا این موضوع دیده نمی‌شود! افرادی که قرار است آیین‌نامه تاسیس خبرگزاری تدوین کنند باید در سابقه علمی خود تدوین کتاب و مقاله در این باره را داشته باشند. این‌ها نکاتی است که می‌تواند تلنگری را به ما در آینده بزند. این همه مجوز تاسیس خبرگزاری برای چه چیزی داده می‌شود؟ باید پیامدهای این موضوعات بررسی شود.

نکته دیگر این است که قوانین نیز باید به گونه‌ای حمایت شود که تغییر دولت‌ها تاثیری بر تدوین و اجرای آن نداشته باشند. بی ثباتی مدیریتی قوانین را از اصالت خود دور می‌کند. البته ما فقط می‌توانیم درباره تدوین قوانین حرف بزنیم و تضمین اجرای آن بر عهده ما نیست اما می‌توانیم این نکات را به مجریان قانون گوشزد کنیم و تلنگری بزنیم.

با این توصیفات چشم‌اندازی که این حوزه پیش روی خود دارد، مبهم است چون ما با پیشرفت سریع تکنولوژی نتوانستیم قوانین را با همان سرعت تدوین کنیم. امروز قوانین ویژه رسانه‌های سنتی را برای رسانه‌های مدرن استفاده می‌کنیم. به طور مثال اگر در کشور ما کارت عابر بانک آمده 10 سال طول کشیده تا قوانین مربوط به آن تدوین شود این در حالی است که در کشورهای دیگر قوانین مرتبط با رسانه‌ها همزمان با آن تدوین می‌شود. ما همواره بیش از 50 سال از قوانین عقب هستیم و این موضوع چشم‌انداز مبهمی را برای ما ترسیم می‌کند.
به هرحال تلاش ما باید این باشد که هر چه بیشتر ادبیات حقوق ارتباطات در ایران را تکمیل کنیم. افزایش دانشجویان در رشته حقوق ارتباطات در ایران و ورود متخصصان این رشته به مراکز تدوین قانون و اجرای آن می‌تواند به ما کمک شایانی کند.

البته باید در نظر داشت که گاهی قوانین و سیاست با هم تداخل پیدا می‌کنند و گاهی سیاست حاکم در جامعه مانع از اجرای قانون و یا برعکس می‌شود. بنابراین افزایش دانشجو و کثرت رشته‌ها در حقوق ارتباطات می‌تواند آگاهی درباره این رشته را افزایش دهد. از سوی دیگر باید توجه کنیم که حقوق ارتباطات در ایران نباید منحصر به تهران شود و به طور مثال باید دید که آیا می‌توان برای مطبوعات محلی هم قوانین خاصی داشت یا خیر؟
و برای برگزاری دوره دوم چه برنامه‌ای دارید؟

- برای برگزاری ادوار بعدی این همایش برنامه‌ای دارید؟

در برگزاری دوره نخست با مشکلات زیادی از جمله نبود حمایت لازم از سوی ارگان‌ها و نهادها روبه‌رو شدیم با این وجود به دنبال تخصصی کردن این همایش در دوره‌های بعدی هستیم و قطعنامه‌ای هم در جلد نخست کتاب مجموعه مقالات درج شده که قطعاً در ادوار بعدی مفاد این قطعنامه برای اجرا مورد توجه قرار می‌گیرد. من نیز ایده‌های نوینی در این باره دارم که امیدوارم زمینه‌های طرح و اجرای آن فراهم شود.