خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- «از خراسان تا بختیاری» یکی از سفرنامه‌هایی است که به ایران، آداب و رسوم، سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ آن می‌پردازد. سفرنامه‌ای که هانری رنه دالمانیِ فرانسوی آن را نگاشته و مشتمل بر طرز زندگى، آداب و رسوم، اوضاع ادارى، اجتماعى، اقتصادى، فلاحتى و صنایع ایران از زمان قدیم تا پایان سلطنت قاجاریه به همراه تصاویر است. دالمانی در این اثر به محرم و آیین‌های آن نزد ایرانیان می‌پردازد که در این گزارش آن را مرور می‌کنیم.
 
سیاه‌پوش شدن ایران در ایام محرم
 
دالمانی درباره عزاداری ماه محرم چنین می‌نویسد: «در ماه محرم به یادگار شهادت امام حسین (ع) و بستگان او مجالس عزاداری زیادی فراهم می‌شود، مخصوصاً در ده روز اول محرم در غالب خانه‌ها روضه‌خوانی می‌کنند، به خصوص در روزهای نهم و دهم که آنها را تاسوعا و عاشورا می‌گویند صحنه‌های بسیار حزن‌انگیز و جالب‌توجهی فراهم می‌نمایند.
 
در تمام ایام ماه محرم به خصوص در 10 روز اول تمام مردم از زن و مرد و حتی کودکان لباس سیاه ماتم می‌پوشند و بعضی از آنها پیراهن سیاه بلندی بر تن می‌کنند و مجالس متعدد روضه و تعزیه در منازل اشخاص متمول و ثروتمند تشکیل می‌گردد. در بالای سر در این خانه‌ها پرچم سیاهی زده می‌شود و هرکس اعم از غنی یا فقیر می‌تواند آزادانه در این مجالس وارد شود و بیانات روضه خوان را استماع نماید و قهوه و چای و شربت بنوشد.
 
آغاز تعزیه با شلیک توپ
 
در این ماه تکایا را آرایش می‌کنند و شهادت امامان را حتی‌الامکان به صورت واقع نمایش می‌دهند. شیعیان به تعزیه علاقه خاصی دارند، این صحنه‌های حزن‌آور نیز در ایالات و ولایات به توسط حکام در تکیه  یا مسجدی نمایش داده می‌شوند و اگر جای مناسبی نباشد در مقابل عمارت حکومتی چادر می‌زنند و در آنجا مجالس تعزیه را دایر می‌کنند.
 
در مرکز محوطه‌ای که برای این کار انتخاب شده مصطبه بلندی درست می‌کنند که 25 تا 30 متر مربع وسعت دارد و ارتفاع آن به یک الی دو متر می‌رسد، در یک گوشه این مصطبه شخصی که مدیر نمایش یا به اصطلاح تعزیه گردان است در روی صندلی می‌نشیند، در اطراف این سکوی بلند معبری به عرض 3 تا 4 متر معین شده که تعزیه‌خوانان بتوانند با سهولت در اطراف آن گردش نمایند، محوطه بعد از معبر به دو قسمت تقسیم می‌شود، قسمت چپ مخصوص نشستن زنان است و قسمت راست به مردان تعلق دارد و به قدری در این محوطه کوچک جمعیت می‌شود که غالباً به همدیگر فشار می‌‌آورند و متحمل صدماتی می‌شوند. حاکم و اطرافیان او هم در طاق‌نماهای فوقانی جای می‌گیرند.

در تهران و مراکز بزرگ تعزیه با شلیک یک تیر توپ شروع می‌شود، ابتدا تعزیه‌خوانان به هیئت اجتماع به روی مصطبه می‌آیند و یکی از آنها بالای منبر رفته روضه مختصری می‌خواند و هر دفعه که نام شهدا را به زبان می‌آورد همه دسته جمع گریه و ناله می‌کنند و جمعیت تماشاچی را به شدت متأثر می‌نمایند و گاهی گاهی هم روضه خوان اشعاری را با آهنگ مخصوصی می‌خواند و حضار هم با آهنگ آن سینه می‌زنند.
 
پس از این مقدمه نمایشات حزن‌انگیز شروع می‌شود، ابتدا جمعیتی از سقاها با مشک‌های پر از آب وارد می‌شوند و به دور مصطبه می‌گردند و تشنگی شهدای کربلا را به خاطرها می‌آورند. حضار با دیدن آنان شروع به آه و ناله می‌کنند، پس از سقاها دسته درویشان می‌آیند که بالای تن خود را عریان کرده، زنجیرهای سنگین به بدن خود می‌زنند و فریاد می‌کشند و می‌گویند:حسین...
 
رسم عجیب قمه‌زنی!
در روز عاشورا دسته دیگری هم به این دسته اضافه می‌شود، افراد این دسته کسانی هستند که نذر کرده‌اند در این روز خون خود را در ماتم شهدای کربلا بریزند، آنها موی سر را تراشیده، کفن سفیدی هم می‌پوشند و یا حسین گویان قمه به سر خود می‌زنند و خون از سر و روی آنها جاری می‌گردد و روی کفن می‌ریزد، پس از جاری شدن خون هیجانی در آنها تولید می‌شود و اگر از آنان جلوگیری نشود و خود را با قمه هلاک می‌کنند، اشخاصی هستند که چوب‌هایی به دست دارند و آنها را جلوی قمه می‌گیرند تا ضربات به سر وارد نیاید.
 
اغلب اشخاص ثروتمند که یکی از افراد خانواده آنها زندانی شده است و نتوانسته‌اند وسایل آزادی او را فراهم نمایند متوسل به دسته‌های قمه زن می‌گردند و با دادن پول آنها را وا می‌دارند که فلان زندانی را مطالبه کرده آزادش نمایند. این دسته‌ها پس از گردش به دور مصطبه بلند از تکیه خارج می‌شوند، بعد از آن دسته‌ای به صورت اعراب کافر و وحشی می‌آیند که لباس‌های کوتاه پوشیده‌اند و پا برهنه هستند و هر یک شمشیر یا نیزه‌ای هم در دست دارند، در دنبال این دسته یزید قاتل امام حسین با اطرافیان خود با شکوه و جلال تمام می‌آید. یزید بر اسب قشنگی سوار است و زرهی بر تن و کلاه خود آهنین بر سر دارد و پیوسته شمشیری را در دست خود حرکت می‌دهد و هنگامی که از مقابل تماشاچیان می‌گذرد و همه به او لعنت می‌کنند.
 
نمایش وقایع مذهبی در قالب تعزیه
 
ایرانیان غالب وقایع تاریخی را که جنبه مذهبی داشته باشند با تعزیه نمایش می‌دهند از قبیل تعزیه آدم و حوا و قربانی کردن اسمعیل و غیره. تعزیه خوانان هم با عشق و علاقه خاصی به انجام  وظیفه می‌پردازند و سعی می‌کنندکه به این نمایشات صورت واقعی و حقیقی دهند.
 
تعزیه نمایش نامه‌های زیاد دارد به طوری که اگر هر روز دو نمایش داده شود پانزده روز طول می‌کشد تا تمام آنها به معرض نمایش درآیند. تعزیه‌خوانان باید مطالب را به خاطر بسپارند و نسخه‌ای هم دارند که در موقع لزوم به آن مراجعه می‌کنند، زیرا که در نمایشات آنها سوفلور وجود ندارند و اغلب از فرط تمرین، اشعار و مطالبی را که باید بخوانند از حفظ دارند.»