به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، توزیع‌کنندگان کتاب نیز مانند دیگر اصناف حوزه نشر با مشکلاتی روبرو هستند که شاید تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است، دغدغه‌هایی از جنس نبود ویترین کتاب، کاهش سرانه مطالعه و ورود توزیع‌کنندگان تازه‌کار و خرد به عرصه توزیع. به همین بهانه میزبان کاظم علمی مدیر شرکت توزیع گسترش فرهنگ و مطالعات و ابراهیم کریمی رئیس هیات مدیره تعاونی توزیع‌کنندگان کتاب و مدیر شرکت نشر و پخش دوستان (گزیده) بودیم و در میزگردی به بررسی این مشکلات پرداختیم که بخش دوم آن‌ پیش روی شما است.
 
در بخش نخست این میزگرد (اینجا بخوانید.) مباحث مختلفی مانند چگونگی محاسبه قیمت توسط توزیع‌کنندگان، بحث مافیای توزیع کتاب، نبود ویترین مناسب عرضه کتاب و حضور شرکت‌های پخش کوچک و اختلال در نظام توزیع به بحث و تبادل نظر گذاشته شد و در دومین بخش آن درباره توزیع کتاب در استان‌ها، هزینه پخش کتاب، کتاب‌های موسوم به «شاه آبادی»، نهی نگاه دلالی به توزیع‌کنندگان و ... صحبت شد.
 
توزیع متوازن کتاب در سراسر کشور
یکی از مشکلاتی که اغلب ناشران و کتابفروشان استانی از آن گلایه دارند، توزیع نامناسب کتاب در این مناطق از سوی توزیع‌کنندگان است. کاظم علمی در این زمینه اظهار داشت: آمار فروش کتاب‌های ما در تهران و شهرستان به یک میزان است هرچند که نسبت به جمعیت تهران و استان‌های دیگر این آمار باید 30 به 70 باشد، اما باید قبول کنیم که مردم تهران نسبت به شهرستان بیشتر کتابخوان هستند. به هرحال ما در عرصه توزیع تلاش می‌کنیم سهم یکسانی برای پخش کتاب‌ها داشته باشیم و وقتی کتاب‌های پرفروش را سهمیه‌بندی می‌کنیم، با وجود اینکه این کتاب‌ها در تهران خیلی سریع به پول نزدیک می‌شود سهمیه شهرستان‌ها را جدا می‌گذاریم.
 
وی افزود: طبق تجربه‌ای که در طول این سه دهه به دست آورده‌ام، اگر چاپ اول یک کتاب فروش خوبی داشته باشد، حدود 70 تا 80 درصد آن در تهران و 20 تا 30 درصد آن در شهرستان‌ها مصرف می‌شود، زیرا قدرت خرید استان‌ها کمتر است. مردم آنجا ریسک کمتری می‌کنند ولی در کتاب‌های چاپ دوم به بعد نتیجه برعکس می‌شود و از آنجایی که در چاپ بعدی کتاب‌ها شناخته می‌شوند، در استان‌ها استقبال از این آثار بیشتر می‌شود.
 
موزعان خرد؛ موزعان کلان
ابراهیم کریمی نیز در این زمینه گفت: معتقدم اگر به جای موسسات کوچک با نیروی کم، تعداد موسسات پخش بزرگ و گسترده بیشتر شود، حُسن‌های زیادی به همراه دارد زیرا یک موسسه برای توزیع کتاب از شمال کشور به جنوب و شرق به غرب از کردستان به آذربایجان و از خراسان به زاهدان، قدرت دارد ولی موسسات خرده پا با دو تا سه نفر پرسنل فقط می‌توانند در تهران آن‌هم در مرکز شهر فعالیت داشته باشند و به همین دلیل است که ادعا می‌کنیم 10 موسسه پخش گسترده و بزرگ کاراتر از 50 موسسه کوچک و خرده‌پا است.
 
وی ادامه داد: این موسسات کوچک در یک رقابت ناسالم در محدوده مرکزی شهر تهران فعالیت می‌کنند ولی موسسات بزرگ در همه نقاط ایران با کتابفروشان سر و کار دارند، حتی در خیلی از شهرهای دور از تهران فقط یک مشتری داریم، ولی کتاب می‌رسانیم. به عنوان مثال در گناوه، بیرجند، زاهدان، چابهار، کیش، قشم، سردشت، بانه و مریوان مشتری داریم. البته میانگین تقاضای هر کتاب در آمار ما برای کتابفروشی‌های شهرستان‌ها گاهی به دو جلد هم نمی‌رسد.
 
کریمی با اشاره به لزوم توزیع کتاب برای همه شهرها و استان‌ها، توضیح داد: ما مشتری کتابفروش در بندرعباس داریم که می‌گوید من از کتابی، یک جلد می‌خواهم و از کتاب دیگر دو جلد و به‌ندرت پیش می‌آید که بگوید از این کتاب سه یا چهار جلد می‌خواهم. به همین دلیل است که می‌گویم 10 موسسه توزیع بزرگ و گسترده کارآمدتر از 50 موسسه کوچک که در یک رقابت ناسالم، همدیگر را ضعیف می‌کنند است.
 
کاظم علمی اما در ادامه مباحث این میزگرد درباره دلیل بوجود آمدن موسسات توزیع خرد و کوچک نیز گفت: دلیل رشد فزاینده این موسسات در سال‌های اخیر این است که کار توزیع در ابتدا نیازی به سرمایه ندارد، یک فرد با موتورسیکلت کتاب را بین کتابفروشی‌ها پخش می‌کند، کتاب را از ناشر می‌گیرد و به دست کتابفروش می‌دهد و فکر می‌کند کار خیلی راحتی است و از آنجایی که سرمایه زیادی نیاز ندارد افراد دیگری را به این کار جذب می‌کند. البته ما مخالف فکر و نیروی جدید نیستیم اما معتقدیم این فکرها و ایده‌ها باید در قالب بزرگ‌تری اجرایی شود.
 
وی افزود: از سوی دیگر فعالیت موسسات پخش کوچک در کار ما نوعی موازی کاری به وجود می‌آورد، اگر 90 درصد این موسسات کوچک جمع‌آوری شوند، هیچ لطمه‌ای به کار توزیع کتاب نمی‌خورد و در مقابل نوعی آرامش در صنف به وجود می‌آید و جلوی پراکندگی در کار گرفته می‌شود.
 
توزیع کتاب انحصاری نیست
بحث دیگری که در این میزگرد به آن اشاره شد، درباره  توزیع انحصاری کتاب‌های یک ناشر از طریق یک موزع بود؛ اقدامی که در سال‌های اخیر توسط برخی ناشران انجام می‌شود. کریمی در این زمینه معتقد است: اگر در دراز مدت به این مرحله برسیم که کتاب‌های یک ناشر توسط یک موسسه پخش، توزیع انحصاری داشته باشد، به نفع کتاب و بازار کتاب است اما ناشران ما هنوز به این باور نرسیده‌اند و اگر بخواهیم واقعی‌تر نگاه کنیم، توزیع‌کنندگان ما هم هنوز به این قدرت دست پیدا نکرده‌اند.
 
علمی نیز در این زمینه عنوان کرد: مشکلی که در این زمینه وجود دارد این است که تعداد زیادی از کتابفروشان ما به بخش سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مجهز نشده‌اند و فقط حدود 20 درصد مشتریان ما به سیستم‌های جدید مجهز شده‌اند و بسیاری از کتابفروشی‌ها مدیریت سفارش ندارند، در حالی که بخش توزیع به خوبی به این سیستم‌ها مجهز شده‌اند و با برنامه و آمار کار انجام می‌دهند.
 
ناشرانی که موزعان را دور می‌زنند
علمی یادآور شد: می‌توان گفت که کار شراکت در فرهنگ ما وجود ندارد و توزیع کتاب آنقدر پرهزینه است که اگر دقت نداشته باشی، هزینه‌های آن به شدت بالا می‌رود چراکه این حرفه نیز مانند خیلی از مشاغل دیگر به تخصص ویژه نیاز دارد. در این بین برخی ناشران به صورت مستقیم با کتابفروشان ارتباط برقرار کرده‌اند و یکی از حلقه‌های اصلی صنعت نشر را کنار می‌گذارند. به عبارت دیگر آن‌ها سودآنی را به سود درازمدت ترجیح می‌دهند.
 
کریمی در این زمینه گفت: در یک برهه زمانی، برخی از موسسات توزیع کتاب قصد داشتند در بازار کتاب فعالیت  داشته باشند اما ماندگار نبودند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و آغاز جنگ که کالاهای زیادی در کشور کم شد و توزیع کتاب با مشکلاتی همراه بود، 2 شرکت که در توزیع لوازم خانگی فعالیت می‌کردند به کار توزیع کتاب وارد شدند و وقتی شرایط بازار به حالت عادی بازگشت آن گروه افراد از صنف کتاب خداحافظی کردند.
 
علمی با بیان اینکه راه‌اندازی فروش اینترنتی هزینه کمتری از توزیع کتاب برای من توزیع‌کنندگان، دارد، گفت: اما من ترجیح می‌دهم 20 فروشگاه اینترنتی کتاب را تقویت کنم. اما تا امروز با وجود اینکه زیرساخت‌های آن را داشته‌ام، هرگز نخواسته‌ام فروشگاه کتاب اینترنتی برای خودم بزنم چراکه سرمایه آن را در توزیع کتاب گذاشته‌ام. معتقدم هر فردی در صنعت نشر کار خود را درست انجام دهد بهتر است. ناشر اگر با شرایط ما کتاب را به کتابفروش بدهد، زیاد آسیب نمی‌بینیم اما مساله این است که کتاب‌هاشان را قیمت‌های پایین‌تری می‌دهد و برخی کتابفروشان، کتاب‌ها را از ناشران به صورت مستقیم خریداری می‌کنند.
 
کریمی نیز فروش کتاب توسط ناشران به کتابفروشان را نوعی نگاه کوتاه مدت به حوزه توزیع دانست و گفت: در درازمدت صرفه ناشر در این است که بیشترین تعامل و تفاهم کاری را با موسسات بزرگ و معتبری داشته باشد که با آن‌ها کار می‌کند. به عنوان نمونه یک ناشر حرفه‌ای زمانی که کتاب پرفروشی داشت، هیچ شرایط ویژه‌ای برای فروش آن نگذاشت و آن کتاب را همانطور به موسسات توزیع طرف قرار داد خود ارائه می‌کرد که بقیه کتاب‌هایش را؛ زیرا منافع کوتاه‌مدت خود را در نظر نمی‌گرفت. اما در مقابل یک ناشر دیگر که در برهه‌ای از زمان برای کتاب‌هایش تقاضا زیاد بود، شرایط خاص و ویژه‌ای برای آثارش گذاشت. او حداکثر سود را فقط برای خود می‌خواست اما در درازمدت جایگاه‌اش ارتقا پیدا نکرد و به افت فروش ختم شد.
 
فروش اینترنتی و رویکرد موزعان به آن
در سال‌های اخیر فروش اینترنتی کتاب رشد زیادی پیدا کرده و مشتریانی پر و پا قرص دارند، علمی درباره فعالیت توزیع‌کنندگان با این گروه از فروشندگان کتاب نیز گفت: ما با بیش از 20 سایت اینترنتی خرید و فروش کتاب ارتباط کاری داریم و هر سایت را یک کتابفروشی می‌بینیم. تلاش می‌کنیم از ظرفیت آن‌ها در کار خود استفاده کنیم، زیرا برای آن‌ها به صرفه نیست که با ناشران کار کنند.
 
وی ادامه داد: به نظر ما فعالیت آن‌ها خللی در فعالیت کتابفروشان ایجاد نمی‌کند و همان‌طور که هر کتابفروشی که باز می‌شود حدود 10 تا 15 درصد فروش دیگر کتابفروشی‌ها را می‌گیرد و 85 درصد خود عامل فروش است، در سایت‌های اینترنتی نیز چنین وضعیتی وجود دارد. در بخش توزیع نیز ما به عنوان صنفی که تاکنون هیچ حمایت مالی نشده‌ایم ترجیح می‌دهیم از همه ظرفیت‌هایی که در این حوزه وجود دارد استفاده کنیم.
 
کریمی نیز در این زمینه توضیح داد: همان‌گونه که یک کتابفروش از ما کتاب می‌گیرد و می‌فروشد، موسسات فروش اینترنتی کتاب را نیز یک کتابفروشی می‌بینیم و معتقدیم که این فضا به رونق کار ما کمک می‌کند زیرا کتاب را به صورت گسترده‌تر به دست مخاطبان می‌رسد. مساله اصلی ما این است که نیاز به ویترین بیشتری داریم. زمانی که کتابفروشی افتتاح می‌شود، خریدار به فروشگاه می‌رود و کتاب را در دست می‌گیرد و بعد از تورق، کتاب را انتخاب می‌کند. عموم مردم خرید حضوری را ترجیح می‌دهند تا اینکه از طریق فضای مجازی بخش‌هایی از یک کتاب را ببینند و انتخاب کنند.  
دولت فقط زیرساخت‌ها را فراهم کند
در سال‌های اخیر بعضی اقدامات برای ساماندهی وضعیت توزیع کتاب از سوی سازمان‌های دولتی پیشنهاد و پیگیری شده اما به نتیجه نرسیده است. در این زمینه علمی درباره ورود سازمان یا نهادها دولتی در  توزیع کتاب گفت: تجربه نشان می‌دهد دولت در هر کار اقتصادی که وارد شده است موفق نمی‌شود. در یک دوره این کار انجام شد اما نتیجه‌ای به همراه نداشت. به عنوان مثال بخش دولتی با راه‌اندازی شهرکتاب‌ها تلاش کرد در زمینه افزایش ویترین کتاب فعالیت داشته باشد، در ابتدا کتاب به صورت عمده از مراکز توزیع می‌گرفت و در بین فروشگاه‌ها توزیع کرد اما دو سال بیشتر دوام نیاورد و سپس کار را به بخش خصوصی واگذار کرد که اکنون موفق است.
 
کریمی نیز در این زمینه گفت: اگر دولت می‌خواهد در زمینه کتاب ورود پیدا کند، بهتر است زیرساخت‌ها را فراهم کند ولی کار دست بخش خصوصی باشد. شهر کتاب‌ها تجربه خوبی است که شاهد آن هستیم. تاسیس کتابفروشی توسط دولت فکر خوبی است اما اداره آن‌ها توسط بخش دولتی فکر خوبی نیست.
 
وی ادامه داد: امسال طرح خوبی در حال پیگیری است که به تاسیس کتابفروشی در شهرستان‌ها تسهیلات تعلق می‌گیرد. این طرح اگر توسعه پیدا کند همه صنوف حوزه کتاب منتفع می‌شوند. به عبارت دیگر زمانی که ویترین کتاب بیشتر باشد، ناشر، توزیع کننده و کتابفروش؛ همه از این کار سود می‌برند.
 
ارسال کتاب توسط باربری‌ها به صرفه‌ است
ارسال کتاب به شهرستان‌ها یکی دیگر از موضوعات طرح شدهدر این میزگرد بود؛ بحث درباره مسیری که کتاب را به‌صرفه و سریع به دست کتابفروش برساند. کریمی در این زمینه توضیح داد: ارسال کتاب از طریق باربری‌ها کاری کم‌هزینه و با قیمت مناسب است، اگر امروز کتاب را به باربری بدهیم، فردا تا ظهر در کتابفروشی‌ها است. کامیون‌ها شب‌ها در حرکت هستند و پس از اینکه به مقصد رسیدند، تعدادی وانت، بار کامیون‌ها را تحویل می‌گیرند و از روی کامیون و وانت به فاصله چند ساعت به کتابفروشی‌ها می‌رسد اما اداره پست نمی‌تواند چنین کاری بکند.
 
وی تاکید کرد: مشکل ما این نیست که هزینه یک کارتن کتاب به کتابفروشی شهرستان کم شود، مشکل ما این است که تقاضای کتابفروشی از دو کارتن به 5 کارتن برسد. به نظر من اگر دولت می‌خواهد در این زمینه کاری انجام بدهد، کاری کند که تقاضا برای کتاب بالا برود.
 
علمی نیز با اشاره به اثرگذاری تبلیغات در علاقه‌مندی مردم به کتاب و حرکت دولت به سرمایه‌گذاری در این حوزه گفت: در صدا و سیما چندین برنامه در برهه‌های مختلف زمانی اجرا شدند که بر روی فروش کتاب تاثیرات زیادی داشت. به عنوان مثال برنامه «کتاب باز» که از شبکه چهارم سیما پخش می‌شود یکی از همین برنامه‌ها است که مخاطبان زیادی دارد. همچنین کتاب‌هایی که در برنامه خندوانه معرفی می‌شد تاثیر زیادی بر کار کتابفروشی‌ها و ناشران داشت و مردم را به کتابفروشی کشاند و آثاری که در این برنامه معرفی شدند از پرفروش‌های هر فصل بودند.
 
کیفیت، شرط توزیع کتاب ناشران شهرستانی
یکی از مشکلاتی که همواره توسط ناشران استانی و شهرستانی مطرح می‌شود، عدم توزیع آثار آن‌ها در تهران و سایر استان‌ها است. کریمی در این زمینه گفت: هر کتابی از ناشران استانی که تقاضا داشته باشد، توسط توزیع‌کنندگان تهرانی توزیع می‌شود، اصل موضوع در کیفیت تولید کتاب است. به عنوان مثال شما می‌توانید تمام کتاب‌های انتشارات ترانه مشهد را در کتابفروشی‌های کشور ببینید. مرکز توزیع این ناشر، توزیع کنندگان تهران هستند، زیرا برای کتاب‌هایی که تولید می‌کند، تقاضا وجود دارد.
 
وی ادامه داد: به عنوان مثال کتاب‌های عده‌ای از ناشران قم، از قم یا تهران توزیع می‌شود، چراکه برای کتاب‌هایشان تقاضا وجود دارد. کتاب‌های انتشارات رسش اهواز یا نوید شیراز در استان فارس نیز به راحتی در همه کشور توزیع می‌شود. نکته مهم این است که باید کتابی تولید شود که تقاضا داشته باشد. کتابی پرمحتوا که مخاطب داشته باشد و از فیزیک مناسب و جذابی برخودار باشد، قطعا فروش دارد بنابراین در وهله اول ناشران استانی باید دقت داشته باشند کتاب‌های با کیفیتی تولید کنند که مخاطب داشته باشند.
   علمی با بیان اینکه همه تلاش ما این است که کتاب‌های خوب و با کیفیت را به استان‌های مختلف برسانیم، گفت: در شهرستان‌های کشور با بیش از 50 ناشر استانی ارتباط و تعامل داریم و کتاب‌های آن‌ها را توزیع می‌کنیم. اما گاهی کیفیت محتوایی و فنی برخی از کتاب‌های ناشران استانی خوب نیست و به همین دلیل استقبالی از آن‌ها نمی‌شود و نمی‌توان توقع داشت کتاب‌های بدون مخاطب را در فهرست توزیع قرار دهیم.
 
ماجرای رواج کتاب‌های «شاه آبادی»
یکی از سوال‌هایی که همیشه در توزیع کتاب مطرح بوده، این است که چرا برخی کتاب‌ها در چرخه توزیع قرار نمی‌گیرند؛ کتاب‌هایی که نسبتا پرفروش هستند اما گویا نمی‌توانند به خوبی توزیع شوند. کریمی در پاسخ به این مساله گفت برخی از این کتاب‌ها به اصطلاح شاه‌آبادی هستند و در این زمینه توضیح داد: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی ناشران تازه‌کار که حوالی محله شاه‌آباد تهران (حد فاصل میدان بهارستان و چهاراره مخبرالدوله -سعدی کنونی-) ، کتاب‌های ناشران معتبر که ترجمه خوبی داشت و به چاپ دوم و سوم می‌رسید را به برخی افراد کم سواد می‌دادند تا رونویسی کنند و بعد به اسم مترجم یا نویسنده جدید منتشر می‌کردند. کتاب‌های این ناشران به نام کتاب‌های شاه آبادی معروف شد که کیفیتی نداشتند و در واقع رونویسی‌شده و کپی بودند.
 
وی ادامه داد: فعالیت این ناشران به‌گونه‌ای بود که به عنوان مثال اگر انتشارات مروارید کتاب پرفروش خود را با 20 درصد تخفیف به کتابفروشان می‌داد، ناشران شاه‌آبادی همان کتاب را با نام یک مترجم دیگر با 30 یا 40 درصد تخفیف به کتابفروشان می‌دادند. اصطلاح شاه‌آبادی یا بازاری از آن زمان رایج شد.
 
علمی در این زمینه گفت: ما برای انتخاب کتاب‌هایی که می‌خواهیم بفروشیم همیشه دقت می‌کنیم و تلاش داریم که به اصطلاح از جنس کتاب‌های شاه آبادی نباشد. اینکه برخی می‌گویند توزیع‌کنندگان به صورت مافیایی کار می‌کنند حتما به این دلیل است که ما کتاب‌های بی‌کیفیت بعضی ناشران را توزیع نمی‌کنیم و از آنجایی که کتاب ضعیف قبول نمی‌کنیم، مدعی می‌شوند که مافیا داریم.
 
تفاوت کار فرهنگی با دلالی
کریمی تاکید کرد: یک توزیع کننده چندین دهه پای برند، نام و اعتبار خود نشسته و طبیعی است که هر کتابی را از هر ناشری نمی‌گیرد. همانگونه که هر کتابفروشی، هر کتابی را در ویترین، پیشخوان یا قفسه خود قرار نمی‌دهد. بعضی کتابفروشان هستند که یکسری کتاب‌ها را حتی اگر پرفروش هم باشند، قبول نمی‌کنند؛ زیرا وجهه و اعتباری برای خود قائل هستند. این داستان در توزیع هم صادق است، حالا باید پرسید کار ما مافیایی است یا فرهنگی.
 
وی ادامه داد: به نظر من نگاه به فرهنگ نسبت به نگاه به منافع اولویت دارد. در جامعه ما دلال بدنام است و عده‌ای صنف توزیع کننده را نوعی دلال می‌بینند، در صورتی که اگر نگاه واقع‌بینانه‌ای به خدمات و سرمایه توزیع‌کننده داشته باشیم قطعا احترام بیشتری به این صنف می‌گذاریم و نگاهمان را تغییر می‌دهیم.

گزارش: ساره گودرزی، هادی حسینی‌نژاد