به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ نشست نقد و بررسی کتاب «ادبیات ستیزنده» اثر اصغر احمدی عصر روز چهارشنبه (29 فروردین‌ماه) با حضور نویسنده اثر، اسماعیل امینی و مصطفی مهرآیین در سرای اهل قلم موسسه خانه‌کتاب برگزار شد.
 
دو سال از عمرم را پای این کتاب گذاشتم
اصغر احمدی در ابتدای این نشست در توضیح این کتاب گفت: ایده اصلی این کتاب آنجا شکل گرفت که من به این موضوع فکر کردم که چرا و چگونه ادبیاتی که ما می‌شناختیم و در خدمت حکومت بود، در دوره‌ای از تاریخ ایران نقش متفاوت و متضاد ایفا می‌کند و در برابر قدرت قرار می‌گیرد. این چرخشی بود که در ادبیات شکل گرفت و ذهن من را درگیر کرده بود.
 
وی ادامه داد: این سئوال باعث شد تا دو سال برای این موضوع وقت بگذارم و تمامی ادبیات را در این زمان و با توجه به تغییرات شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بررسی کنم. تقریبا این تغییرات و چرخش از انقلاب مشروطه شروع شد و نقطه اوج  آن در دهه 40 و 50 بوده است.
 
این نویسنده در توضیح محتوای این اثر گفت: من در این اثر با توجه به آنکه هم به تولید و هم به بررسی و تحقیق محتوا پرداخته‌ام از دو مدل تبیینی استفاده کردم. رویکرد اصلی این کتاب جامعه‌شناختی است اما من صرفا کار جامعه‌شناختی انجام نداده‌ام و به بخشی از ادبیات برجسته نیز پرداخته‌ام. به‌هرحال من فارغ‌التحصیل جامعه‌شناسی سیاسی هستم و باید در این تحقیق ادبی نگاه‌های سیاسی خودم را وارد می‌کردم.
 
وی افزود: من این اثر را به‌عنوان یک گفتمان مطرح کردم و باید از نظریه‌ها درست استفاده می‌کردم و وارد زبان‌شناسی می‌شدم. من در این اثر به اهمیت «دوره تاریخی» پرداخته‌ام و گفته‌ام که بدون دوره تاریخی چه مشکلاتی پیش می‌آمد و نمی‌توانستیم به ادامه تحقیق بپردازیم. همچنین توضیح داده‌ام که چرا و به چه دلیل از آثار انتخابی استفاده کرده‌ام و به بخش‌های مهم این دوره پرداخته‌ام. برای مثال به کانون نویسندگان که می‌تواند بخش مهمی از این اتفاقات را به دوش بکشد پرداختم و نشان دادم که با توجه به اینکه این کانون وضعیت معلقی داشت، به چه شکل در تغییر و چرخش ادبیات تاثیرگذار بوده است.
 
این جامعه‌شناس با اشاره به ادامه این تحقیق اظهار کرد: اگر این کار ادامه پیدا کند من مایل هستم تا نشان دهم که به چه شکل ادبیات سیاسی به بروز و وقوع انقلاب اسلامی کمک کرده است. من در این اثر روی 5 اثر مهم آن دوره یعنی «نفرین زمین»، «سووشون»، «اسرار گنج دره جنی»، «همسایه‌ها» و «تنگسیر» پرداخته‌‌ام.
 
اصغر احمدی با اشاره به شکل کتاب گفت: اینکه کتاب به شکل دانشگاهی منتشر شده است به عواملی مثل نشر و دانشگاه مربوط می‌شود اما باید اینجا این نکته را بگویم که ناشر بسیار تلاش کرد که کتاب از شکل دانشگاهی خارج شود اما من اصرار داشتم که به همین شکل منتشر شود؛ چراکه من این موقعیت را داشتم که برای نگارش این کتاب به رساله دکتر مهرآیین مراجعه کنم اما شاید خیلی‌‌ها این موقعیت را نداشته باشند، بنابراین خواستم این الگویی باشد تا از آن استفاده کنند.
 
ادبیات نیاز دارد تا در سایر حوزه‌ها بررسی شود
اسماعیل امینی دیگر سخنران این نشست با اشاره به نشست امروز گفت: حوزه مورد علاقه و تخصصی من ادبیات است و در حال حاضر نمی‌دانم که چرا در این نشست بین دو جامعه‌شناس قرار دارم. قطعا جامعه‌شناسان به کشف مهمی در ادبیات رسیده‌اند که سراغ آن آمده‌‌اند و این کتاب نشان دادند که می‌توان مطالب ادبی را از زاویه‌های جدیدی جست‌وجو کرد و به نتایج جدید و مهمی رسید.
 
وی ادامه داد: این کتاب نشان داد که ادبیات خیلی جدی‌تر از آن است که برای خلوت‌های شخصی و آرامش استفاده شود. در دوره‌ای که بیشتر پروژه‌های دانشگاهی و مقاله‌ها بازاری نوشته می‌شوند و هیچ نیازی را برطرف نمی‌کنند، بدون شک یافتن چنین نوشته‌هایی که گره از کار باز می‌کنند و به درد مخاطب می‌خورند، بسیار ارزشمند است.
 
این مدرس دانشگاه با اشاره به فواید این اثر گفت: وقتی این کتاب را خواندم خوشحال شدم که چنین اثری در دل دانشگاه تولید شده است که هم به درد اهل ادبیات و هم جامعه‌شناسان و هم اهل تحقیق می‌خورد. بسیاری از آثار تولیدشده در دانشگاه زبان پیچیده و غیرقابل فهمی دارند اما خوشبختانه این اثر با استفاده از یک زبان علمی به بیان مطالب پرداخته است؛ همچنین زبان عاطفی، هیجانی و داوری که بسیار رایج شده است در این اثر دیده نمی‌شود.
 
وی ادامه داد: کاری که احمدی با این کتاب شروع کرده است، بسیار مهم است و به اعتقاد من، این یک آغاز باشکوه است؛ چراکه این نکته را یادآور می‌شود که ما در حوزه ادبیات در کنار بحث درباره مباحث و نظریه‌های ادبی، می‌توانیم به تحقیق این حوزه توسط حوزه‌های دیگر بپردازیم. در واقع ادبیات نیاز دارد تا در سایر حوزه‌ها بررسی شود.
 
امینی با اشاره به مبحث اصلی این اثر گفت: پرداختن به این موضوع که در گذشته کل ادبیات در خدمت قدرت حاکم بوده است نیز به بحث بیشتری نیاز دارد و باید دلیل مستحکم و قوی‌ای داشته باشیم. شاید در آن دوره که دولت و حکومت آنچنان فراگیر نبوده است شخصی به ادبیات می‌پرداخته و هیچ نیازی به دولت نداشته است. من متوجه استفاده برخی الفاظ مانند نویسنده مستقل از دولت و قدرت نمی‌شوم در حالیکه کار نویسنده تولید فرهنگ است و نباید انتظار یک اسطوره را از او داشته باشیم.
 
وی ادامه داد: سازش‌ناپذیر بودن همه‌جا خوب نیست و گاهی وقت‌ها نشان بی‌عقلی است. من با این خط‌کشی‌‌ها مخالفم؛ چراکه مجموع این تفکرات فرهنگ امروز ما را شکل داده است و خوشحالم که این کتاب می‌تواند این ذهنیت را از بین ببرد.
 
این شاعر در بخش پایانی صحبت‌هایش گفت: اگر بخواهیم تکرار نکنیم ناگزیر هستیم که اینگونه به سراغ گذشته برویم؛ اگرنه همین می‌شود که در دهه‌های گذشته بر ما گذشته و ده‌ها بار به سراغ آن می‌رویم تا دوباره دوچرخه را اختراع کنیم.

فرهنگ یعنی کالای نمادین معنا‌دار
مصطفی مهرآیین، دیگر سخنران این نشست با اشاره به موضوع گفتمان‌ها اظهار کرد: به نظر من گفتمان‌ها تحت تاثیر جامعه نیستند و اگر شما به این شکل نگاه کنید با دو سوال روبه‌رو می‌شوید. سوال اول این است که چرا شرایط اجتماعی باعث شکل‌گیری یک گفتمان می‌شود و سوال بعدی این است که چرا شرایط اجتماعی جهت‌گیری گفتمان را شکل می‌دهد.
 
وی ادامه داد: نویسنده در این کتاب بر اساس همان پارادایم‌های دوره سیاسی اجتماعی 40 و 50  و گفتمان ادبیات سیاسی، بحث را جلو برده است. خوشحالم که این کتاب چاپ شده است، چراکه احمدی تلاش کرد تا این کتاب را چاپ کند و بزرگ‌ترین ایراد کار هم همین است که پایان‌نامه دکتری را خیلی خوب به کتاب تبدیل نکرده و هنوز شکل رساله است.
 
این استاد دانشگاه در توضیح پارادایم فکری کتاب گفت: بنیان ادبی این کتاب مکتب تولید فرهنگ است، مکتب آن هم فقط در آمریکا بالیده و در جاهای دیگر رشد نکرده است. متفکر اصلی مکتب رشد فرهنگ روبرت وسنو است. وسنو سعی کرده تا چیزی‌هایی که در جامعه‌شناسی قاره‌ای وجود دارد را با جامعه‌شناسی تحلیلی ترکیب کند و مکتب جدید بسازد. 
 
وی افزود: وسنو در کتاب «اجتماعات گفتمانی، رابطه ایدئولوژی و ساختار اجتماعی در رنسانس، اصلاح دینی، روشنگری و سوسالیسم اروپایی» قصد داشت تا بفهماند که این سه جنبش فرهنگی بزرگ غربی چگونه شکل گرفته است. برای فهم بهتر این موضوع بد نیست که بگویم در یکی از این جنبش‌های فرهنگی در طول 23 سال، 600 هزار عنوان کتاب در 600 میلیون نسخه چاپ می‌شود. وسنو می‌گوید که این جنبش‌ها چطور شکل گرفته و محتوای آنها از کجا آمده است. درست کاری که در این کتاب انجام شده است. در واقع سوال وسنو این است که محتواها چطور شکل می‌گیرند.
 
مهرآیین با اشاره به تفکرات وسنو گفت: مشکل وسنو با تفکرات کلاسیک این است که نگاه این افراد به فرهنگ ذهن‌گراست به همین دلیل نمی‌توانند در جامعه‌شناسی فرهنگ تحول جدی ایجاد کنند. ما هم این را تایید می‌کنیم و می‌گوییم طرف چیزی بلد نیست و به جامعه‌شنایی فرهنگ پرداخته است. وسنو به جد معتقد است که فرهنگ یک عنصر کاملا عینی است و فرهنگ یعنی کتاب، فیلم و شعری که نوشته می‌شود. به عبارت ساده‌تر فرهنگ یعنی کالای نمادین معنا‌دار.

وی ادامه داد: اگر فرهنگ کالاست، بنابراین تولیدگر می‌خواهد، به همین دلیل او بسیار به نقش شاعر، نویسنده و فیلمساز می‌پردازد. او می‌گوید همه باید آزادانه نظرات خود را بیان کنند تا از دل آن فرهنگ بیرون بیاید و ما مدیریت فرهنگ نداریم و فرهنگ خودش را مدیریت می‌کند.
 
این مدرس دانشگاه در توضیح چگونگی تولید فرهنگ اظهار کرد: در هر کشوری دوره‌هایی را می‌بینیم که فرهنگ راحت تولید می‌شود؛ برای مثال مشروطه یکی از این دوره‌ها بوده است. البته این احتمال وجود دارد که منابع به سمت دیگری برود و فرهنگ تولید نشود. بنابراین ما یک سری نهاد واسط می‌خواهیم که منابع را به فرهنگ ببرند.

وی ادامه داد: یکی از این نهادها دولت‌ها هستند. بنابراین باید قبول کنیم که در جهان سوم دولت‌ها مهم هستند. حالا این که این منابع از کجا می‌آیند، به بحث گفتمان مربوط می‌شود. در کل می‌گویم که قطعا مشکلاتی در جامعه و فضای سیاسی آن دوره بوده است که شخصیت‌های کتاب‌های مورد بحث به جنگ مسائل مربوط می‌روند. اگر ما می‌خواهیم درباره هر موضوعی صحبت‌کنیم باید با گفتمان‌های متفاوت روبه‌رو شویم.

مهرآیین با اشاره به پژوهش‌ها و تحقیق احمدی گفت: احمدی با این چارچوب نظری و با این ادبیات و بر اساس مکتب وسنو دوره پهلوی را با بحران‌هایش بررسی کرده است. به اعتقاد من بحران برای رشد فرهنگی بسیار خوب است و بحران‌های آن دوره نیز باعث شد تا شاهد اتفاقات ویژه باشیم. اتفاقات متنوعی مثل ورود به دنیای مدرنیته و تشکیل دانشگاه شرایطی را فراهم کرد تا فرهنگ رشد کند و از جایی شکاف ایجاد شود تا ادبیات رشد کند.

وی افزود: در اینجا سوال این است که چرا این ادبیات سیاسی شد؟ به نظر من تنوع بین گفتمان‌ها یکی از دلایل می‌تواند باشد؛ چراکه بدون شک نویسنده تحت تاثیر این گفتمان‌ها قرار گرفته و واکنش آن را در رمان‌هایی که در این کتاب بررسی شده است، می‌بینیم.
 
این مدرس دانشگاه در بخش پایانی صحبت‌هایش اظهار کرد: این کتاب همه مسائل را توضیح داده است اما نقطه ضعف آن این است که مکانیکی است و مخاطب شاید به راحتی نتواند با آن ارتباط برقرار کند. احمدی قلم ادبی خوبی دارد، داستان می‌نویسد، به همین دلیل می‌توانست به راحتی متن قابل درک‌تری ارائه دهد. البته با همه این تفاسیر این اثر، یک کتاب آموزشی و الگویی نیز هست که دانشجویان می‌توانند از آن درس‌های زیادی یاد بگیرند.