واحد تهران‌پژوهی با چه هدفی فعالیت می‌کند و مهمترین دستاوردهای آن چه بوده است؟
مرکز تهران‌پژوهی بیش از 600 کتاب در این حوزه جمع‌آوری کرده است که از این تعداد 100 اثر مصور است. پنج سال پیش در اداره ارشاد و فرهنگ اسلامی شهرستان تهران اتاقی به ما داده شد و کار تهران‌پژوهی با هدف بررسی آثار در این باره آغاز شد. ما پژوهش را در این حوزه با شناسایی آثار مشابه یکدیگر با هدف جلوگیری از موازی‌کار شروع کردیم چون درباره تهران کتاب‌های بسیار شبیه به هم منتشر شده بود که این مساله به دلیل عدم شناخت است.
از سوی دیگر با بررسی آثار می‌توانستیم حوزه‌های مغفول و کمرنگ درباره تهران‌پژوهی را استخراج کنیم و از این طریق موضوعات کاربردی را در اختیار پژوهشگران جدیدتر قرار دهیم. همچنین با تاسیس این مرکز، تهران‌پژوهان نیز معرفی و شناسانده می‌شوند. البته جشنواره تهران‌پژوهی نیز چندین سال است که در هفته پژوهش از تهران‌پژوهان و آثار برتر آنها تقدیر می‌کند. به هر حال در سال 96، 26 عنوان کتاب جدید درباره تهران منتشر شده که رقم قابل توجهی بود و خوشبختانه فروش خوبی هم داشته است.
روز تهران با این هدف طراحی شده که گویی عده‌ای از تهران برای تهرانیان سخن می‌گفتند و معتقد بودند تهران نتوانسته برای ایرانیان باشد. آیا تهران ایرانیان را می‌توان در آیینه آثار مکتوب دید؟
روز تهران در سال 95 در شورای شهر تهران به تصویب رسید و امسال خوشبختانه با همکاری نهادهای مختلف در سطح شهر گرامی داشته می‌شود و بر این اساس بازدید از موزه‌ها در تهران رایگان است. ما نیز امروز صبح در دو مدرسه پروین اعتصامی با سابقه 75 ساله در عودلاجان و شهید مطهری در فلسطین زنگ تهران را به صدا درآوردیم. البته مراسم امسال پختگی لازم را نداشته اما به هر حال با استمرار تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.
به هر حال تهران تاریخ 230 ساله کشور ما را نمایندگی می‌کند و بسیاری از حوادث و تصمیم‌گیری‌های مهم در تهران رخ داده است از کودتای رضاخان گرفته تا کودتای 28 مرداد. بنابراین اگرچه بخشی از این حوادث در تهران رخ داده اما تاثیر آن کل کشور را دربرگرفته است. اگرچه جمعیت تهران در گذشته بیشتر از 6 هزار نفر نبوده که در دوره آقا محمدخان قاجار به 15 هزار نفر رسیده است اما اغلب شهروندان تهرانی از شهرستان‌ها از دوره شاه طهماسب به تهران آمده‌اند بنابراین تهران فقط از بومی‌های آن تشکیل نشده و طیفی از مردم دیگر شهرستان‌ها، اقلیت‌های دینی و حتی خارجیان به آن آمده‌اند و سکنی گزیده‌اند.
آثار فرهنگی تهران نیز در بسیاری از موارد به شهرستان‌های دیگر تسری یافته است و منوط به تهران نیست بنابراین شعار تهران تهرانیان پذیرفتنی نیست.
تهران‌پژوهی چه قدمتی دارد و آثار معتبر در این حوزه چه هستند؟
سابقه کار درباره تهران با همین عنوان به کتاب مرات البلدان برمی‌گردد که در دوره قاجار منتشر شده و به نوعی مانند دایره‌المعارف‌های امروزی به شمار می‌رفته است. پس از آن نیز در دوره پهلوی، کتاب «تاریخ تهران» منتشر می‌شود و بعدها افرادی مانند یکرنگیان، حجت بلاغی و... در این حوزه فعال می‌شوند که از جمله کارهای بسیار معتبر در این حوزه می‌توان به کتاب حجت بلاغی اشاره کرد که از آثار مرجع در این حوزه است.
پس از این کتاب نیز، مرحوم حسین کریمان به شکلی آکادمیک و علمی درباره تهران کار می‌کند که ایشان را باید نخستین فردی دانست که در این حوزه به صورت علمی کار کرده است و نمی‌توان نقد جدی به آن وارد دانست. مسعود نوربخش با تالیف مجموعه چهارجلدی درباره تهران و آثار مرحوم جعفر شهری از دیگر کتاب‌های معروف در این باره است. البته آثار مرحوم شهری در این باره بیشتر در حوزه تاریخ شفاهی نگاشته شده و رنگ و بوی دانشگاهی ندارد اما با وجود این زحمات بسیاری روی آن کشیده شده است. همچنین در سال 1342 نخستین سمینار تخصصی در این باره به همت مرکز مطالعات و تحقیقات اجتماعی برگزار شد که مرحوم بازرگان نیز در آن مقاله قابل توجهی دارد.
فکر می‌کنید تا چه حد ترغیب به مطالعه این آثار بتواند موجب تقویت علقه به شهر تهران شود؟ چراکه به نظر می‌رسد یکی از جدی‌ترین مشکلاتی که امروز کلان شهری مانند تهران با آن دست به گریبان است بیگانگی شهروندان آن با روح و هویت شهری مانند تهران است.
به هر حال عشق و علاقه با شناخت نسبت به یک پدیده به وجود می‌آید اکنون اغلب جوانان ما با روح شهری مانند تهران بیگانه هستند چراکه این موضوع باید از کودکی در میان شهروندان فرهنگ‌سازی شود. موزه‌ها کتابخانه‌های ملموس شهرها هستند و مسئولان نه تنها با ترویج مطالعه کتاب‌های این حوزه می‌توانند علقه به روح شهر و هویت آن را در میان شهروندان رواج دهند، بلکه با ترغیب شهروندان به بازدید از موزه‌ها می‌توانند این روحیه را در مردم تقویت کنند.
تهران با همه گرفتاری‌هایش اعم از آب و هوای آلوده تا ترافیک مردم را از خود دور کرده است اما ما باید آنها را به این روحیه نزدیک کنیم. ما در این باره کم کاری کردیم و جای تاسف است که حتی دانشگاهیان ما نیز باغ ملی را نمی‌شناسند. از سوی دیگر تهران حدود 200 موزه و 30 خانه موزه برگرفته از مشاهیر ایرانی دارد که هر کدام می‌تواند موجب تقویت حس تعلق به شهر تهران شود.
یکی از آسیب‌های کتاب‌های تهران‌پژوهی تکرار غلط‌های تاریخی در آن است که خود نیز در این باره هشدار داده‌اید. در این باره بیشتر توضیح دهید؟
یکی از مشکلات ما در تدوین پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری این است که به دلیل عدم مراجعه به اسناد و منابع دست اول بسیاری از غلط‌های موجود در این کتاب‌ها، در آثار دیگر تکرار می‌شود. به طور مثال در اغلب آثار دروازه شهر قزوین، متعلق به همین شهر دانسته می‌شود در حالی که این دروازه متعلق به تهران است.
افراد دیگری چون مرحوم شهری نیز علی رغم اینکه آثار مفیدی در این باره تالیف کردند اما به غلط ترویج‌دهنده مسایلی مانند این بودند که تختی در امامزاده عبدالله دفن شده است! بسیار مهم است که محققان ما برخی مسایلی را که در کتاب‌ها می‌بینند با واقعیات جغرافیایی تطبیق دهند. به طور مثال در کتاب‌ها بیان می‌شده که در ری 16 هزار حمام یا 15 هزار مسجد وجود دارد در حالی که این اصلا با میزان جمعیت این منطقه در آن زمان‌ها تطبیقی ندارد. بنابراین یکی از گرفتاری‌های ما این است که در برخی از گزاره‌ها تردید نمی‌کنیم.
چاپ کتاب مصور درباره تهران نیز به نظر می‌آید که یکی از حوزه‌های مغفول در این باره است چرا؟
چاپ کتاب مصور درباره تهران کار دشوار و پرهزینه‌ای است و شاید یکی از دلایل مغفول ماندن آن هم همین است. این کتاب‌ها از یک سو هزینه زیادی برای ناشر و نویسنده دارد و از سوی دیگر مخاطب هم نمی‌تواند به راحتی این کتاب‌ها را خریداری کند. بنابراین چاپ آن نیازمند حمایت سازمان‌های چون شهرداری یا ناشران خصوصی در غیر این صورت کمتر می‌تواند محقق شود.
نظر شما