در مراسم اهدای هشتمین دوره جایزه فتحالله مجتبایی عنوان شد:
برای مصحح سازگاری متن با زبان مولف معتبر است
محمود عابدی، استاد دانشگاه و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: مصحح باید از خود بیرون برود و با اندیشه مثلا مولانا، هجویری، عینالقضات و ... زندگی کند. وقتی با اندیشه آنها زندگی کند، دیگر صحیح یا غلط بودن متن معتبر نیست. بلکه سازگاری متن با زبان مولف معتبر است و اینجاست که از خود مردن و با او زندگی کردن لازمه کار است. البته این کار باری جوانان و نسل ما کار دشواری است.
در این مراسم که به همت دکتر فتحالله مجتبایی، مرکز فرهنگی شهرکتاب و بنیاد فرهنگی محمدنقی ترکمان برگزار شد، رساله «تصحیح انتقادی متن تمهیدات عینالقضات همدانی بر اساس نسخههای معتبر» نوشته مینا حفیظی به عنوان رساله برگزیده انتخاب شد. همچنین از رساله «بررسی لغات و اصطلاحات دیوانی در متون آموزش استیفای دوره مغول و تیموری» نوشته نفیسه ایرانی تقدیر شد.
اختتامیه هشتمین دوره جایزه دکتر فتحالله مجتبایی با اکران فیلم مستند کوتاهی با نام «مدار نقطه بینش» درباره فتحالله مجتبایی، به تهیهکنندگی و کارگردانی خشایار طیار شروع شد و پس از آن علیاصغر محمدخانی ضمن تشکر از فتحالله مجتبایی و هیأت داوران حامی مالی جایزه بنیاد فرهنگی ترکمان که بخشی از حمایت مالی جایزه فتحالله مجتبایی را برعهده داشته گفت: امسال 23 پایاننامه در حوزه زبان و ادبیات فارسی و ادیان و عرفان در مقطع دکتری برای ما رسید که از این تعداد، 3 پایاننامه در حوزه ادیان و عرفان بود، که یکی از آنها باعنوان «بهشت و دوزخ نزد عارفان مسیحی و مسلمان: مقایسه مولوی و سوئدنبرگ (عارف سوئدی) بود که جزو پنج پایاننامه نهایی هم بود. 2 تا از پایاننامهها در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و یکی هم از دانشگاه ادیان و مذاهب قم بود.
محمدخانی اضافه کرد: 20 پایاننامه هم در حوزه زبان و ادبیات فارسی به دست ما رسید، که به ترتیب دانشگاه فردوسی مشهد 4 پایاننامه، پژوهشگاه علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، دانشگاه شهید چمران اهواز و دانشگاه شیراز هرکدام دو پایاننامه و دانشگاههای علامه طباطبایی، تهران، تبریز، هرمزگان، اصفهان، الزهرا، مازندران و کردستان هرکدام یک پایاننامه برای ما فرستادند. در بخش اساتید راهنما هم دکتر پورنامداریان با 3 پایاننامه در این 20 پایاننامه، بیشترین تعداد، بعد دکتر یاحقی 2 پایاننامه و بقیه اساتید راهنما یک پایاننامه داشتند.
وی در ادامه به موضوعات این 20 پایاننامه در حوزه ادبیات وجود داشت، اشاره کرد و گفت:دو رساله تصحیح متن بود. 11 تا نقد ادبی و ادبیات معاصر «رسانه» و 7 رساله هم شرح و تفسیر ادبیات کلاسیک بود. در میان پایاننامههایی که بررسی شد مجموعا با معیارهایی که اعضای هیات داوران درنظر داشتند، 5 پایاننامه به مرحله نهایی رسید که از این میان در جایزه امسال فتحالله مجتبایی یک پایاننامه برگزیده و یک پایاننامه تشویقی داریم. پایاننامه برگزیده رساله مینا حفیظی از پژوهشگاه علوم انسانی است که دکتر پورنامداریان و دکتر نصیری استاد راهنمای او بودند. رساله تشویقی هم، رساله نفیسه ایرانی از دانشگاه خوارزمی است که دکتر شادورمنش استاد راهنما و مشاوران او، محمود عابدی و علی اشرف صادقی هستند.
محمدخانی در ادامه گفت: از مجموعه بررسی پایاننامهها در سالهای گذشته و امسال به چند نکته درباره وضعیت ما در آموزش عالی میرسیم. نکته اول اینکه گردآوری مطالب و پایاننامهها بسیار غلبه دارد و خیلی از آنها عاری از تفکر است یعنی کمتر تفکر ابداعی و انتقادی در رسالهها میبینیم. همچنین در گردآوری مطالب، استقرای تام صورت نمیگیرد و گاهی نوعی شتاب در تدوین پایاننامهها میبینیم.
معاون فرهنگی وبینالملل موسسه شهرکتاب عدم تسلط دانشجویان و اساتید را موجب کاهش گستردگی افق دید در تحقیقات خواند و گفت: در طبقهبندی رسالهها به سه گروه رساله رسیدیم، یکی تصحیح متن است که بخشی از آن به تحقیق و بخشی به تطبیق است. تصحیح آنچه که ذهن استاد و دانشجو را به خود مشغول میکند و نیاز جامعه امروز ما هم هست، احیای میراث ادبی و فرهنگی ما است. بازنگری در حوزه تصحیح باید با بازبینیهای امروزی همراه باشد. تصحیح و احیای سنت و فرهنگ برای ما مهم است و تاکید اصلی دکتر مجتبایی و داوران هم روی همین موضوع است.
وی دسته دوم پایاننامهها را تحقیقات ادبی خواند، که در دو بخش لفظی و معنوی به بازخوانی و بازشکافی این آثار میپردازد و افزود: دسته سوم پایاننامهها که در سالهای گذشته هم بود و هرساله زیاد میشود رسالههای تطبیقی است و ضعفی که در آن به چشم میخورد تسلط پژوهشگر بر زبان و منابع دسته اولی که تطبیق از آن صورت میگیرد.
محمدخانی در ادامه گفت: از مشکلاتی که در ادبیات فارسی شاهد آن هستیم این است که تربیت نیروی متخصص در یک حوزه نیست. الان در رشتههای ادبیات همه، همهچیز میدانند ولی کمتر متخصص داریم ادبیات فارسی ما خیلی گسترده شده، همه همهچیز درس میدهند و درباره همه چیز صحبت میکنند اما متخصص نداریم. اما ادامه این وضع به این صورت امکانپذیر نیست.
وی در پایان گفت: با این اوضاع و آموزش عالی و دانشگاهها از لحاظ کمی و کیفی کارهای خوب هم زیاد انجام میشود و جایزه دکتر مجتبایی در این 8 سال نشان داد که چقدر کارهای خوب در این حوزه انجام شده ولی جایی نیست که این کارها دیده شود. امیدوارم که این کار در حوزههای دیگر هم صورت بگیرد.
اين که جایزه مجتبایی هشت سال دوام آورده مغتنم است
بعد از صحبتهای محمدخانی، حسین معصومیهمدانی، از اعضای هیات داوران هشتمین دوره جایزه فتحالله مجتبایی به ایراد سخنرانی پرداخت و در بخشی از صحبتهای خود درباره فوايد نهادهايي كه چنين جوايزي را اعطا ميكند گفت: در کشوری که نهادها معمولا عمرشان کوتاه است، اين جايزه كه توانسته هشت سال دوام بیاورد، جاي تأمل دارد و مغتنم است؛ و اين كار مرهون تلاش افرادی چون فتحالله مجتبایی و همکاری شهر کتاب و بنیاد ترکمان است، كه با نيت خير و به دور از ملاحظات و غرض ورزي كار خود را به خوبي انجام میدهند.
معصومیهمدانی ضمن بیان اینکه ما نميتوانيم ادعا كنيم بهترين آثار را ما برگزيديم، چرا كه هركار بشري خطاپذير است، ادامه داد: از دانشجوياني كه اين آثار را فرستادند تشكر ميكنم، چنين افرادي وقتي آثارشان را ميفرستند، به معناي اين است كه در معرض داوري و شفافيت قرار دادهاند. كسي كه كار علمي ميكند بايد حسي داشته باشد كه دائماً زير نظر ديگران است و مابقي ميتوانند درباره كار او قضاوت كنند. چنين حسي متأسفانه در فضاي علمي كشور ما ضعيف است.
وي در پايان سخنانش امثال جايزه مجتبايي را عاملي مهم در راستاي نظارت اجتماعي و علمي دانست كه ميتواند ناظري بر كالاهايي كه توسط دانشگاهها توليد ميشود ارزيابي كرد.
در ادامه متن سخنرانی تقیپورنامداریان به عنوان استاد راهنمای رساله برگزیده این دوره، که به دلیل کسالتی که برای او پیش آمده بود، از حضور در نشست بازمانده، توسط دانشجوی او- لاله معرفت که سال قبل برگزیده جایزه دکتر مجتبایی شده بود- قرائت شد.
حق بود که تصحیح تمهیدات عفیف عسیران تکرار شود
محمدرضا موحدی، استاد داور داخلی رساله «تصحیح انتقادی متن تمهیدات عینالقضات همدانی بر اساس نسخههای معتبر»، نوشته مینا حفیظی، سخنان خود را در باب ضرورت تصحیح مجدد اثری که قبلا تصحیح شده، شروع کرد و گفت: اصل متن عینالقضات متنی است که اگر چندین بار روی آن کار شود بازهم ارزش دارد این کار بخشی از هویت فرهنگی ماست و مقدار زیادی از اصالت فرهنگی ما در این متون خوابیده است.
او در ادامه درباره اینکه تصحیح مجدد «تمهیدات عینالقضات» پس از 50 سال و اینکه چه توجیهی میتواند داشته باشد، گفت: نسخه اساس فعلی همان نسخه اساسی است که مرحوم عفیف عسیران داشته است. گاهی موارد اختلاف دو تصحیح یا چند تصحیح آنقدر دینی است که به یک تصحیح جدید بینجامد اما در وقتی که برای این رساله گذاشتم متوجه شدم واقعا حق این بود که تصحیح عفیف عسیران تکرار شود. یعنی باید محقق داخلی این کار را تکرار میکرد. و همینطور که حفیظی این کار را کرده، وقتها میگذاشت.
موحدی ضمن اشاره به کاستیهای تصحیح تمهیدات توسط عفیف عسیران و امتیازات نسخه فعلی گفت: حفیظی سعی کرده تصحیح نزدیکتر به متن واقعی به خواننده ایرانی ارائه دهد. عسیران با همه زحمتی که کشیده، در مقدمه یکی دو سطر بیشتر درباره شیوه تصحیح خود صحبت نکرده و میشود گفت که تصحیح او تصحیحی ذوقی بوده است.
وی ضمن برشمردن تعدادی از نواقص تصحیح عسیران به موضوع رسالههای اماده و سرقتهای علمی که امروزه در پایاننامهنویسی رواج یافته اشاره کرد و افزود: خوشبختانه در کار تصحیح مجدد تمهیدات، امکان اینکه حتی یک سطر از محصول کار دیگری استفاده شود، نبوده است. از این جهت با اطمینان میتوان گواهی داد که کار خانم حفیظی، کار اصیلی است و ارزش جایزه فتحالله مجتبایی را داشته است.
مصحح مثل مردهشور است
محمود عابدی، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد مشاور رساله «بررسی لغات دیوانی در دوره مغول و تیموری در ایران» که در این دوره جایزه فتحالله مجتبایی به عنوان رساله شایسته تقدیر انتخاب شد، ضمن تعریف خاطره او در چاپ تصحیح «کشفالمحجوب هجویری» که ناشر چک را به نام هجویری صادر کرده بود، بیان کرد: سوال این است که کتاب را برای چه کسی تصحیح کنیم؟ مصحح انصافا مثل مردهشور است؛ هرچه هم مرده را خوب بشوید، فقط خاک میفهمد که آن تمیز است و دیگران نمیفهمند؛ ولی ما که به این کار مشغولیم، اندکی با ان مردهشور فرق داریم؛ چون شاید یک نفر در این میان پیدا شود که کار ما را بفهمد.
او ادامه داد: اگر مرحوم محمد قزوینی نبود و دیوان حافظ را تصحیح نمیکرد چه میشد؟اگر تاریخ بیهقی را مرحوم دکتر فیاض تصحیح نمیکرد، چه میشد؟ اگر اسرار التوحید را دکتر شفیعی تصحیح نمیکرد چه میشد؟ این تصور ممکن است، برای همه آثار پیش بیاید. بعضیها تصور میکنند هیچ اتفاقی نمیافتاد، اما حقیقت این است که ما پای خود را در جایی گذاشتهایم که میراث گذشتگان است. اگر بخواهیم نفسی برای زندگی و حیات بکشیم، باید از ان آبی که آنها از این چشمهسار جاری کردهاند، استفاده کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی در ادامه درباره همراهی مصحح و متن گفت: طبیعی است که این آثار تاریخیاند، بخشهایی از آثار متعلق به تاریخ است و چهبسا برای نسل امروز به درد نخورد، اما حقیقت این است که وقتی میخواهیم متنی را تصحیح کنیم، در قدم اول باید این کار را در خود ببینیم، با شخصی که اثر او را تصحیح میکنیم، زندگی کنیم و به اهمیت آن باور داشته باشیم. این باور و اعتقاد، آدم را به جایی میبرد که آنچنان با دقت و تامل متن را تصحیح کند که تعلیقات و مقدمه آن، با ارزشی بیش از خود متن باشد؛ همان کاری که مرحوم قزوینی کرد.
عابدی در پایان گفت: مصحح باید از خود بیرون برود و با اندیشه مثلا مولانا، هجویری، عینالقضات و ... زندگی کند. وقتی با اندیشه آنها زندگی کند، دیگر صحیح یا غلط بودن متن معتبر نیست. بلکه سازگاری متن با زبان مولف معتبر است و اینجاست که از خود مردن و با او زندگی کردن لازمه کار است. البته این کار باری جوانان و نسل ما کار دشواری است.
مسئله امروز ما تولید انبوه در آموزش است
علیاشرف صادقی، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد ضمن اشاره به موضوع نازل بودن سطح آموزش، به خصوص در دوره تحصیلات تکمیلی، که توسط سخنرانان قبل عنوان شده بود، گفت: مسئله امروز ما، مسئله تولید انبوه در آموزش است. البته تولید انبوه همهاش عیب و نقص نیست و جنبههای خوب هم دارد. امروز به علت عمومی شدن آموزش عالی، شاهد انتشار مجلات زیادی هستیم که حاوی مقالات خواندنی است؛ مقالاتی که گاه به دست همین دانشجویان تحصیلات تکمیلی نوشته میشود.
صادقی ضمن اشاره به کم بودن مقالات و پایاننامهها در دوران تحصیل او و سختگیری بدیعالزمان فروزانفر در اجازه دفاع به دانشجویان که گاه ده یا پانزده سال به یک رساله اجازه دفاع نمیداد، گفت: الان رسالههای زیادی نوشته میشود. در همین هشت دوره جایزه فتحالله مجتبایی چندین رساله خوب برگزیده شد که این نشانه خوبی است. رساله نفیسه ایرانی هم یکی از همین رسالهها و در مقوله تحقیقات ادبی است. منتها تحقیقات ادبی در دو دسته تحقیقات زبانی و تحقیقات صرف ادبی قابل تقسیم هستند که کار او در مقوله تحقیقات زبانی است.
او ادامه داد: ایرانی در این رساله اصطلاحات دیوانی عهد مغول را از سه کتاب چاپنشده و یک کتاب چاپ شده بیرون کشیده و بررسی کرده است. البته ما قبل از این هم اصطلاحات دیوانی داشتیم، اما اینها اصطلاحات حسابداری و استیفاست و باید تحقیقی تخصصی درباره اینها میشد؛ که خانم ایرانی این کار را کرده، وارد این مسئله شده و از عهده کار برامده است.
ارسال رساله به جایزه مجتبایی اعتماد بهنفس خاصی میخواهد
در ادامه فتحالله مجتبایی به عنوان بنیانگذار این جایزه به ایراد سخن پرداخت و ضمن تشکر از شهر کتاب که زحمت اجرای این جایزه را برعهده گرفته، بنیاد ترکمان که در طرح مشارکت کرده گفت: بیش از همه از دوست عزیزم ضیاء موحد متشکرم که از ابتدا همراه و مشوق من بوده است. از دکتر پازوکی، معصومی همدانی، خانم فقیه مرزبان و دکتر فتوحی که داوری را بر عهده گرفتند، تشکر میکنم که چهرههای درخشان فرهنگی ما هستند و ساعات عمرشان که قیمت فراوان دارد را صرف خواندن و داوری این رسالهها کردند.
مجتبایی در ادامه و درباره رسالههایی که برای این دوره رسیده، اظهار کرد: اغلب رسالههایی که به دست ما میرسد، خوب است و کسانی که جرات میکنند رسالههای خود را برای ما میفرستند، از کار خودشان اطمینان دارند؛ میدانند که رساله یک بار توسط استادان مجرب داوری شده و در اینجا برای بار دوم رسالهها به دقت دیده میشود و بررسی میکند، که این اعتماد بهنفس خاصی میخواهد.
وی در ادامه گفت: موضوعاتی که دانشجویان برای ما میفرستند، رسالههایی است که تصحیح متون قدیمی خود ماست و این موضوع کوچکی نیست. ذخیره فرهنگی ما در کتابخانههای بزرگ دنیا است؛ بنابراین تصحیح متون کار ارزشمندی است و باید به آنها رسیدگی شود. حتی متونی نیازمند هستند که از نو تصحیح، تحقیق، چاپ و منتشر شوند و حتی با نسخههای جدیدی که به دست آمده مقابله شوند.
در دنیا ما را با تاریخ و فرهنگمان میشناسند
مجتبایی ضمن بیان اینکه رسالههایی که غالباً به دست ما میرسد، درباره تاریخ فرهنگی ما است، اضافه کرد: این نکته قابل تقدیری است. در دنیا ما را به نفت نمیشناسند، بلکه به فرهنگ و تاریخمان میشناسند؛ بنابراین باید بیشتر به مواریث فکری خودمان توجه کنیم. در یک دورهای مد شده بود که به جای توجه به مواریث فکری، به جریانهای گذرای غربی توجه میشد. به نظر من یک دانشجو نباید وقت خود را به این موارد بگذراند.
وی به وضعیت ترجمهها بد ترجمهها اشاره کرد، آن را خطرناک دانست و اضافه کرد: از پژوهشگران ما، اگر کسی قرار است از ترجمهای استفاده کند، ابتدا باید بررسی کند که آیا مترجم متن، آن متن را به خوبی میشناسد و ترجمههای معتبری دارد؛ بعداً از ترجمه او استفاده کند. دانشجوها باید موضوعی را برای رساله و پژوهش خود انتخاب کنند که جزو مواریث فرهنگی و ادبی کشور ما باشد، یا به جریان غربی توجه کنند که کلاسیک شده باشد.
مجتبایی ضمن اشاره به ویژگیها و بیان نکاتی درباره رسالههای برگزیده در هشتمین دوره جایزه فتحالله مجتبایی، در پایان سخنانش از دو دانشجویی که رسالههای آنها برگزیده شده، تمجید کرد و از استادان آنها که سهم عمدهای در کار آنها داشتهاند، نیز تشکر و قدردانی کرد.
مینا حفیظی که رساله او به عنوان برگزیده هشتمین دوره جایزه فتحالله مجتبایی گفت: قدردانی از رسالهها در این مرز و بوم رسمی کهنساله نیست و تنها چند سالی است که در برخی جشنوارهها جوایزی به آنها اختصاص یافته است. با وجود تمامی سختگیریهایی که در گذراندن رساله در دانشگاهها و مراکز پژوهشی میشود. مآلاً سرنوشت اکثر رسالهها خاک خوردن در گوشهی کتابخانهها و حداکثر مراجعهی برخی دانشجویان و پژوهشگران بدانهاست. واقعیّت این است که رسالهها - هرچند به عللی کاملاً منطقی- از نمایش عمومی، پشت ویترین مغازههای کتابفروشی محرومند. جایزه استاد دانشور جناب آقای دکتر مجتبایی که پایهگذار مطالعات تطبیقی ادیان و عرفان در ایران به شیوهای آکادمیک هستند، مجالی برای قدردانی از تلاش این دانشجویان، زیر نظر استادان فرهیخته راهنما در رسالههاست. بهویژه که رساله برتر این جایزه پس از تکمیل تحقیقات مؤلف، در کسوت کتاب امکانی برای چاپ مییابد. نگاهی به رسالههای دورههای پیشین این جایزه که اکنون به زیور طبع آراستهاند نیز مؤیّد همین امر است.
او ادامه داد: همچنین نفس قدردانی از رساله برتر شور و حالی در دانشجویان برمیانگیزد و فضا را رقابتیتر میکند. طُرفه آنکه انگیزه ارسال رساله برای این جایزه نه تنها در محتوا که در سیمای رساله نیز بیتأثیر نیست و آن را چشم نوازتر میکند؛ چه، موجب کوشش دانشجویان در پیراستن رساله از اشتباهات تایپی و آراستن آن به فنون صفحهآرایی میشود. همین امر سبب ارتقای سطح رسالهها از منظرهای مختلف است. از این روی، با توجّه به نام بلند استاد گرانقدر جناب آقای دکتر مجتبایی در حوزه علم و فرهنگ دور نیست که این جایزه روزی آوازهای جهانی یابد و دانشجویان ادیان و عرفان و ادب پارسی از چهارگوشه عالم از هر دانشگاهی و با هر ملیّتی بتوانند در آن شرکت کنند. برای هیئت محترم داوران که با دقت بسیار به بررسی رسالهها پرداختهاند و نیز دست اندرکاران معتبرترین جایزه ادیان و عرفان و ادبیات در ایران آرزوی بهروزی و برای استادم جناب آقای دکتر مجتبایی آرزوی سلامت و سعادت و طول عمر با عزّت دارم.
در ادامه نفیسه ایرانی که رساله او به عنوان رساله شایسته تقدیر انتخاب شده بود به سخنرانی پرداخت و در بخشی از سخنان خود گفت: به برندگان پیشین این جایزه ارزشمند تبریک میگویم. آرزو میکنم قلمهایشان همواره نویسا باشد و آثاری درخشان و ماندگار بر گنجینه فرهنگ ایرانزمین بیفزاید. رساله پربار، علاوهبر کوشش نویسنده، ثمره راهنمایی خردمندانه، مشاوره مهربانانه، و داوری سنجیده نیز هست. شکر خدا که از مدد بخت کارساز، من و سایر نامزدهای دریافت این جایزه، در فرصت محدودمان برای به سرانجام رساندن رساله، از موهبت وجود پرفیض استادانی دانشور و مهربان برخوردار بودهایم.
در انتهای این مراسم از برگزیدگان هشتمین دوره جایزه فتحالله مجتبایی تقدیر شد و از کتاب «تبارشناسی اشراقیان» نوشته دکتر زهرا زارع، برگزیده پنجمین دوره جایزه در رشته ادیان و عرفان، رونمایی شد.
نظرات